Phan Văn Trị

, sinh năm Canh Dần (1830) tại thôn Hưng Thạnh, huyện Bảo An, phủ Hoằng An, Trấn Vĩnh Thanh (nay là xã Thạnh Phú Đông, huyện Giồng Trôm tỉnhBến Tre).

Khoảng từ 1847-1848, đến làng Hanh Thông, Gia Định (nay là Gò Vấp, Thành phố Hồ Chí Minh) trú ngụ tại nhà người thân để học hành chờ ngày thi cử.

Tượng tại Nhà bảo tàng T.P Cần Thơ.

Khoa thi Kỷ Dậu 1849, năm Tự Đức thứ 3, đỗ thứ 10 trên 17 Cử nhân, năm ấy ông vừa tròn 19 tuổi.

Với tài học đó, Cử Trị có thể ra làm quan, nhưng vì chán cảnh quan trường, buồn phiền vì thời cuộc cứ rối ren... ông không ra làm quan, mà về sống đạm bạc bằng việc dạy học ở làng Bình Cách (nay thuộc TX Tân An, tỉnh Long An), sau tị địa về Vĩnh Long rồi về Phong Điền, Cần Thơ, vừa dạy học, bốc thuốc, vừa làm thơ...

mất ngày 16 tháng 5 năm Canh Tuất (22 tháng 6 năm 1910) tại Xã Nhơn Ái (nay thuộc huyện Phong Điền, TP. Cần Thơ), thọ 80 tuổi.

sáng tác nhiều nhưng hiện chỉ mới tìm được khoảng trăm bài bao gồm thơ vịnh vật như: "Con mèo", "Cái cối xay", "Hột lúa", "Con rận", "Cào cào", "Con cóc",... và chùm thơ họa lại 10 bài thơ của Tôn Thọ Tường.

Khu đền thờ và mộ .

Trước khi Pháp đến, thường vịnh cảnh, vịnh vật để bày tỏ chí hướng, ước muốn giúp đời, cứu dân hoặc để phê phán những người bất tài, hám danh. Đền khi Pháp chiếm đóng Nam Kỳ, ông làm thơ yêu nước.

Lòng yêu nước ấy chan chứa trong bài thơ tiêu biểu sau:

Thất tỉnh Vĩnh Long

Tò te kèn thổi tiếng năm ba,

Nghe lọt vào tai, dạ xót xa.

Uốn khúc sông rồng mù mịt khói,

Vắng hoe thành phụng ủ sầu hoa

Tan nhà cám nỗi câu ly hận,

Cắt đất thương thay cuộc giảng hòa

Gió bụi đòi cơn xiêu ngã cỏ,

Ngậm cười hết nói nỗi quan ta.

Và khi Pháp đàn áp cuộc khởi nghĩa của Đinh Sâm nổ ra tại Láng Hầm, cạnh Phong Điền. Để tỏ lòng tiếc thương những nghĩa sĩ đã bỏ mình, đã làm hai câu đối thật xúc động:

Võ kiếm xung thiên, Ba láng giang đầu lưu hận huyết.

Văn tinh lạc địa, Trà Niềng thôn lý đãi sầu nhan.

Tạm dịch:

Kiếm võ ngút trời, Ba láng sông sâu tràn hận huyết.

Sao văn sa đất, Trà Niềng thôn xóm thảy sầu mang.

Mộ và vợ.

Mặt khác, nói về mảng thơ mang tính chiến đấu của ông, nhà thơ Bảo Định Giang nêu nhận xét:

Sau Nguyễn Đình Chiểu, xông xáo tiến lên đánh địch như một dũng sĩ. Ngòi bút trong tay ông trở thành ngọn giáo, nhằm thẳng vào bọn bán nước, đánh rất đau, khiến đối phương không cựa quậy được...

Và một điều ai cũng rõ: dùng bút đánh Tôn Thọ Tường, không đơn giản như đánh một tên tay sai võ biền dung tục …mà đối thủ của ông là bạn cũ, từng xướng họa với ông ở Thi xã Bạch Mai ngày nào...

Để rồi bằng sức mạnh chính nghĩa, đã giáng cho đối thủ của mình những đòn bất ngờ, giành thế chủ động từ đầu đến cuối..."

Trong Bản lược đồ văn học VN, GS. Thanh Lãng cũng đã viết:

là phát ngôn viên cho phe chủ chiến. Chính ông đã đập vỡ cái thành trì yên lặng của nhà Nho, xung phong đứng ra tố cáo và kết án phái chủ hòa. Mỗi khi phe địch lên tiếng biện hộ, thanh minh... là ông lại viết bài vạch trần mưu mô, tâm địa thấp hèn của họ. Cái mới mà đưa vào văn học thế hệ này chính là ở chỗ đó…

Đề cập vai trò của ông trong cuộc bút chiến với Tôn Thọ Tường, Từ điển văn học có đoạn:

Bị dư luận lên án gay gắt, Tôn Thọ Tường làm bài thơ "Từ Thứ quy Tào" để ngụy biện, chống đỡ cho hành động phản dân hại nước của y. công kích luận điệu của Tường bằng bài thơ "Hát bội".

Cuộc bút chiến dưới hình thức họa thơ nổ ra từ đó. Tôn Thọ Tường làm 10 bài thơ liên hoàn tự thuật, tán dương sức mạnh vật chất của thực dân, cho rằng lực lượng kháng chiến non kém khó mà địch nổi, và trong thực tế cuộc kháng chiến đang lâm vào cảnh bi thảm. Cho nên người trí thức khôn ngoan là phải biết tùy thời mà ở.

Họa lại những bài thơ ấy, đã mắng Tôn Thọ Tường bằng những lập luận sắc sảo, bằng những hình tượng độc đáo, rất đắt...Trong cuộc họa thơ này, đã lôi cuốn được đông đảo sĩ phu Nam Kỳ vào cuộc như   Bùi Hữu Nghĩa ,   Huỳnh Mẫn Đạt ,   Lê Quang Chiểu ...

Trích một bài thơ họa:

Hơn thua chưa quyết đó cùng đây,

Chẵng đã nên ta phải thế này.

Bến Nghé quản bao cơn lửa cháy,

Cồn Rồng dầu mặc muội tro bay.

Nuôi muông giết thỏ còn chờ thủa,

Bửa lưới săn nai cũng có ngày.

Đừng mượn hơi hùm rung nhát khỉ,

Lòng ta sắt đá, há lung lay.

Đức độ và tài năng của đã làm cho nhiều người cảm phục. Trong số đó có cai tổng Định Bảo tên l à Lê Quang Chiểuxem ông như một bậc thầy, nên đã giới thiệu người em gái con cô con cậu là Đinh Thị Thanh (1835 - 26 tháng 6 năm 1911) kết duyên cùng ông Trị.

Ông Chiểu cũng cho người dựng một mái nhà tranh lá cho nương náu và khi ông Trị mất đã được chôn trên phần đất của vị cai tổng này.

Tấm bia mộ khi xưa đặt trước nấm mộ đất của .

Ngày trước, mộ chỉ là một nấm mồ bằng đất giản dị. Năm 2005, chính quyền cùng nhân dân đã cho xây dựng đền thờ, trùng tu phần mộ và cải táng mộ vợ ông ở gần đó về nằm cận kề, trong khu đất rộng, phía trước là con lộ trải nhựa rộng khoảng 5 m và con rạch Cái Tắc, thuộc ấp Nhơn Lộc I, thị trấn Phong Điền, huyện Phong Điền, TP Cần Thơ thành một nơi khang trang, rộng rãi và đẹp đẽ. và hàng năm, đều có tổ chức lễ giỗ trọng thể.

Trước 1975, vì là vùng chịu nhiều bom đạn, nên cơ ngơi bằng gạch bề thế của ông Chiểu cũng đã đổ nát hết, và căn nhà tre lá của cử nhân Trị cũng không còn sót lại bất cứ vật dụng gì. Tại xã Thạnh Phú Đông, quê hương , đầu năm 1998, chính quyền huyện Giồng Trôm (tỉnh Bến Tre) cũng đ ã cho xây dựng nhà tưởng niệm . Công trình đã hoàn thành vào dịp kỷ niệm 89 năm ngày mất của ông (22 tháng 6 năm 1999).

Hiện nay, nhiều trường học, đường phố ở nhiều nơi mang tên .