Phân tích bài thơ Tiếng hát con tàu (Chế Lan Viên) – Văn mẫu lớp 12

Phân tích bài thơ Tiếng hát con tàu (Chế Lan Viên) – Văn mẫu lớp 12

Phân tích bài thơ Tiếng hát con tàu (Chế Lan Viên) – Bài số 1

Chế Lan Viên (1920 – 1989) tên thật là Phan Ngọc Hoan, quê ở Cam Lộ, Quảng Trị. Ông sáng tác rất sớm và nổi tiếng với tập thơ Điêu tàn xuất bản năm 1937 và được đánh giá là nhà thơ lãng mạn tiêu biểu của phong trào Thơ mới. Trước Cách mạng tháng Tám, Chế Lan Viên đã từng viết: Với tôi tất cả như vô nghĩa, Tất cả không ngoài nghĩa khổ đau, đã từng cầu xin: Hãy cho tôi một tinh cầu giá lạnh, Một vì sao trơ trọi cuối trời xa… để ẩn náu, trốn tránh mọi khổ đau, phiền não của cuộc sống. Sau Cách mạng, trong sự hóa thân kì diệu của đất nước và dân tộc, nhà thơ cũng đã làm một cuộc hóa thân để hòa nhập với cuộc sống xung quanh và cũng là tìm về với chính mình.

Hòa bình lập lại, nhân dân miền Bắc phấn khởi bắt tay vào công cuộc xây dựng cuộc sống hòa bình, xây dựng xã hội chủ nghĩa. Năm 1958, Đảng và Nhà nước ta phát động phong trào khai hoang, phát triển kinh tế ở vùng cao. Phong trào này đã được nhân dân miền xuôi, nhất là những địa phương đất chật người đông như Hà Nam, Nam Định, Thái Bình… hưởng ứng rất nhiệt tình. Thanh niên được coi là lực lượng tiên phong lên Việt Bắc, Tây Bắc vỡ đất khai hoang, xây dựng nông trường, làm thay đổi bộ mặt của chiến khu xưa.

Trong kháng chiến chín năm chống Pháp, nhà thơ Chế Lan Viên thường xuyên đi công tác nên được sống trong sự đùm bọc và tình yêu thương của đồng bào Việt Bắc, Tây Bắc. Tình cảm quý báu đó khơi nguồn thi hứng để tác giả sáng tác bài thơ Tiếng hát con tàu. Bài thơ vừa là khúc hát say mê, rạo rực của một hồn thơ đã thoát khỏi khung trời chật hẹp của cái tôi nhỏ bé để ra với chân trời rộng lớn của cái ta là nhân dân, đất nước ; vừa thể hiện lòng biết ơn sâu nặng và nỗi nhớ da diết của nhà thơ về Tây Bắc – quê hương thứ hai, nơi có những con người đã gắn bó, chia sẻ gian nan, cùng vào sống ra chết với mình trong thời kì chống Pháp.

Bài thơ được bố cục theo trình tự diễn biến tâm trạng. Giọng điệu, âm hưởng cũng biến đổi theo mạch tâm trạng. Hai khổ đầu là sự trăn trở và lời mời gọi lên đường. Chín khổ thơ giữa thể hiện khát vọng về với nhân dân, gợi lên những kỉ niệm kháng chiến đầy nghĩa tình với nhấn dân và đất nước. Bốn khổ cuối là khúc hát lên đường sôi nổi, tin tưởng và say mê.

Bốn câu thơ đề từ chính là tư tưởng chủ đề bài thơ, đã khái quát suy nghĩ và tình cảm của tác giả:

Tây Bắc ư? Có riêng gì Tây Bắc
Khi lòng ta đã hóa những con tàu
Khi Tổ quốc bốn bề lên tiếng hát
Tâm hồn ta là Tây Bắc, chứ còn đâu.

Câu hỏi tu từ: Tây Bắc ư? là lời lòng tự hỏi lòng, chứa đựng nỗi băn khoăn, trăn trở rất thực trong tâm trạng nhà thơ nói riêng và tầng lớp văn nghệ sĩ nói chung ở thời điểm lịch sử đó.

Hai khổ thơ đầu là lời giục giã với những câu hỏi thôi thúc. Nhà thơ chọn hình ảnh con tàu và địa danh Tây Bắc làm biểu tượng nghệ thuật của bài thơ:

Con tàu này lên Tây Bắc anh đi chăng ?
Bạn bè đi xa anh giữ trời Hà Nội
Anh có nghe gió ngàn đang rú gọi
Ngoài cửa ô ? Tàu đói những vành trăng.
Đất nước mênh mông, đời anh nhỏ hẹp
Tàu gọi anh đi, sao chửa ra đi ?
Chẳng có thơ đâu giữa lòng đóng khép
Tâm hồn anh chờ gặp anh trên kia.  

Nhà thơ ví tâm hồn mình như một con tàu đang mở hết tốc lực trong hành trình tiến lên phía trước mà đích đến là đất nước, là nhân dân vĩ đại và cao cả, là cuộc sống đầy ắp chất liệu và cảm hứng nuôi dưỡng hồn thơ.

Con tàu ờ đây là biểu tượng cho khát vọng ra đi, đến với những miền xa xôi, đến với nhân dân, đất nước và cũng còn là đến với những mơ ước, những ngọn nguồn của cảm hứng nghệ thuật.

Ở thời điểm đó chưa có đường tàu lên Tây Bắc, cho nên hình ảnh con tàu trong bài thơ này hoàn toàn mang ý nghĩa tượng trưng. Đó là con tàu trong tâm tưởng chỗ đầy khát vọng hòa hợp với dân tộc, đất nước và niềm tin vào tương lai tươi sáng. Chế Lan Viên đã mượn hình ảnh thiên nhiên để khơi gợi khát vọng lên đường của mọi người. Khao khát tìm đến những chân trời rộng mở : Anh có nghe gió ngàn đang rú gọi, Ngoài cửa ô ? Tàu đói những vành trăng. Nhà thơ nói với người khác mà cũng là tự nhủ với chính    lòng mình.

Đánh thắng giặc xong, đất nước xây dựng lại rất cần sự đóng góp của mỗi người. Hãy thoát ra khỏi cái tôi chật hẹp mà hòa nhập với mọi người. Đi theo con đường ấy có thể tìm kiếm được nghệ thuật chân chính và gặp được tâm hổn của chính mình trong cuộc sống rộng lớn của nhân dân.

Chẳng có thơ đâu giữa lòng đóng khép
Tâm hồn anh chờ gặp anh trên kia.

Chế Lan Viên đã khẳng định về mối liên quan máu thịt giữa văn chương, nghệ thuật với hiện thực cuộc sống, bởi cuộc sống phong phú muôn màu muôn vẻ chính là kho chất liệu, là nguồn cảm hứng vô tận của văn nghệ sĩ. Điều đó cho thấy một nhà thơ Chế Lan Viên hoàn toàn mới mẻ, khác hẳn với Chế Lan Viên – nhà thơ lãng mạn trước Cách mạng bế tắc và tuyệt vọng giữa cuộc đời tù túng, phức tạp.

Tây Bắc, ngoài tên gọi cụ thể của một vùng đất, còn là tiêu biểu cho mọi miền xa xôi của Tổ quốc, nơi có cuộc sống gian lao mà nặng nghĩa nặng tình, nơi đã ghi khắc những kỉ niệm không thể quên của những người đã trải qua cuộc kháng chiến, nơi đang vẫy gọi mọi người đi tới chung sức, chung lòng xây dựng lại quê hương.

Đến với Tây Bắc, mảnh đất nặng nghĩa nặng tình là đến với nhân dân đã chở che, đùm bọc cán bộ, chiến sĩ ta trong suốt cuộc kháng chiến trường kì chống thực dân Pháp xâm lược. Chính vì lẽ đó, tiếng gọi thôi thúc lên Tây Bắc đồng nghĩa với tiếng gọi về với chính lòng mình, với tâm hồn mình với những tình cảm thiết tha, trong sáng.

Nếu hai khổ thơ đầu là sự trăn trở và lời giục giã mời gọi lên đường thì chín khổ tiếp theo lại là niềm hạnh phúc và khát vọng về với nhân dân, gợi lại những kỉ niệm sâu nặng đầy tình nghĩa trong những năm kháng chiến ; xen với những hình ảnh lung linh của hồi tưởng là những chiêm nghiệm, đúc kết trong giọng thơ trầm lắng.

Bắt đầu là khung cảnh và con người Tây Bắc nay đã đổi thay:

Trên Tây Bắc ! ôi mười năm Tây Bắc
Xứ thiêng liêng rừng núi đã anh hùng
Nơi máu rỏ tâm hồn ta thấm đất
Nay dạt dào đã chín trái đầu xuân.

Ở khổ thơ này, các hình ảnh cũ và mới đan xen vừa rất sáng tạo, vừa giàu ý nghĩa. Nghĩ về Tây Bắc, những kỉ niệm vui buồn về cảnh vật và con người cứ lớp lớp hiện lên trong tâm tưởng nhà thơ. Sau mười năm xa cách, xưa Nơi máu rỏ tâm hồn ta thấm đất, Nay dạt dào đã chín trái đầu xuân. Tất cả những điều đó tạo nên nền tảng vững chắc cho đời sống tinh thần, đời sống tình cảm phong phú của con người. Cao hơn thế, nó trở thành ngọn lửa soi đường dẫn tối:

Ơi kháng chiến! Mười năm qua như ngọn lửa
Nghìn năm sau, còn đủ sức soi đường.
Con đã đi nhưng con cần vượt nữa
Cho con về gặp lại Mẹ yêu thương.

Trong suy nghĩ của nhà thơ, đến với Tây Bắc là đến với vùng đất thân thuộc của tâm hồn mình, là làm cuộc hành trình về với Mẹ nhân dân – Mẹ Tổ quốc yêu thương.

Chế Lan Viên khái quát hành trình trở về với nhân dân bằng những hình ảnh so sánh vừa hiện thực vừa trữ tình, thể hiện độ sâu của cảm xúc và độ cao của sáng tạo nghệ thuật:

Để nói lên ý nghĩa sâu xa, niềm hạnh phúc lớn lao của việc trở về với nhân dân, tác giả đã sử dụng một loạt hình ảnh so sánh để khơi sâu, mở rộng thêm ý nghĩa của sự việc, sự vật. Nhà thơ nhận thức được rằng văn nghệ sĩ về với nhân dân là điều hết sức tự nhiên, phù hợp với quy luật như nai về suối cũ là nơi quen thuộc, như cỏ đón giêng hai. Chim én gặp mùa để tiếp nhận sức sống và phô bày vẻ đẹp. Về với nhân dân là về với ngọn nguồn của sự sống, của hạnh phúc; là về nơi đã nuôi dưỡng, chở che, cưu mang mình. Đây là hành động cần thiết và kịp thời đối với tầng lớp văn nghệ sĩ để được tiếp thêm niềm tin và sức mạnh trên con đường sáng tạo nghệ thuật : Như đứa trẻ thơ đói lòng gặp sữa,
Chiếc nôi dừng bỗng gặp cánh tay đưa.

Khát vọng lên Tây Bắc gợi nhớ cả một trời kỉ niệm về những năm tháng kháng chiến gian nan, nguy hiểm mà ấm áp tình người:

Con nhớ anh con người anh du kích
Chiếc áo nâu anh mặc đêm công đồn
Chiếc áo nâu suốt một đời vá rách
Đêm cuối cùng anh cởi lại cho con.
Con nhớ em con thằng em liên lạc
Rừng thưa em băng, rừng rậm em chờ
Sáng bản Na, chiều em qua bản Bắc
Mười năm tròn ! Chưa mất một phong thư.
Con nhớ mế ! Lửa hồng soi tóc bạc
Năm con đau, mế thức một mùa dài.
Con với mế không phải hòn máu cắt
Nhưng trọn đời con nhớ mãi ơn nuôi.

Khát vọng trở về với nhân dân được nhà thơ thể hiện thông qua những cảm xúc chân thành, những kỉ niệm sâu sắc gắn liền với từng con người tiêu biểu cho sự hi sinh, đùm bọc của nhân dân trong kháng chiến. Nhân dân ở đây không còn là một khái niệm chung chung, mà là những con người cụ thể, gần gũi. Đó là người anh du kích với Chiếc áo nâu suốt một đời vá rách, Đêm cuối cùng anh cởi lại cho con, là thằng em liên lạc, Rừng thưa em băng, rừng rậm em chờ ; là bà mế lửa hồng soi tóc bạc, Năm con đau mế thức một mùa dài,… Với những điệp ngữ và cách xưng hô thân tình : Con nhớ anh con, Con nhớ em con, Con nhớ mế,… nhà thơ đã thể hiện tình cảm đằm thắm với những con người đã từng gắn bó máu thịt với mình, chia sẻ từng vắt cơm, manh áo trong hoàn cảnh khó khăn của kháng chiến. Đó là những con người hi sinh thầm lặng cho cách mạng, cho kháng chiến. Những câu thơ nói về nhân dân Tây Bắc biểu lộ lòng biết ơn, sự gắn bó chân thành và niềm xúc động thấm thía của nhà thơ. Mỗi con đường, mỗi bản làng, mỗi ngọn núi, dòng sông đều gắn với những kỉ niệm vui buồn không thể nào quên.

Đang từ dòng hồi tưởng về những kỉ niệm khó quên, nhà thơ đã nâng cao và khái quát cảm xúc lên thành một triết lí nhân sinh sâu sắc. Khổ thơ dưới đây như một phát hiện về quy luật của tình cảm đời sống tâm hồn con người:

Nhớ bản sương giăng, nhớ đèo mây phủ
Nơi nao qua, lòng lại chẳng yêu thương ?
Khi ta ở, chỉ là nơi đất ở
Khi ta đi, đất đã hóa tâm hồn!

Tình thương yêu ở đây không chỉ giới hạn trong tình yêu đôi lứa mà còn là những tình cảm sâu nặng đối với quê hương, đất nước. Nhà thơ đã nói tới phép màu của tình yêu. Chính tình yêu đã biến những miền đất xa lạ thành thân thiết như chính quê hương của mình, hóa thành máu thịt tâm hồn mình : Khi ta ở chỉ là nơi đất ở, Khi ta đi, đất đã hỏa tâm hồn / Triết lí được rút ra từ tình cảm, cảm xúc chân thành, cho nên không khô khan mà vẫn tự nhiên, dung dị.

Ở khổ thơ tiếp theo, mạch thơ đột ngột chuyển sang một rung cảm và suy tưởng khác về: tình yêu và đất lạ:

Anh bỗng nhớ em như đông về nhớ rét
Tình yêu ta như cánh kiến hoa vàng,
Như xuân đến chim rừng lông trở biếc
Tình yêu làm đất lạ hóa quê hương.

Nói đến tình yêu, nỗi nhớ, Chế Lan Viên có cách so sánh thật độc đáo và thú vị. Nỗi nhớ trong tình yêu, giữa anh với em là tất yếu, giống như quy luật của đất trời: đông về nhớ rét Còn tình yêu ta như cánh kiến hoa vàng – một đặc sản của núi rừng Tây Bắc và đẹp như sắc biếc lông chim lúc xuân sang. Tác giả đã cụ thể hóa khái niệm trừu tượng là tình yêu thành những hình ảnh gần gũi, quen thuộc với con người, nhất là người miền núi.

Đoạn thơ thứ ba mang âm hưởng của khúc hát lên đường háo hức, dồn dập và lôi cuốn. Chất trữ tình bay bổng, lãng mạn kết hợp với giọng điệu sôi nổi, thôi thúc. Đây là lời tự cổ vũ, động viên và khẳng định một lần nữa quyết tâm lên Tây Bắc, mở mang những nông trường, những vùng kinh tế mới cho đất nước:

Đất nước gọi ta hay lòng ta gọi
Tình em đang mong tình mẹ đang chờ
Tàu hãy vỗ giùm ta đôi cánh vội
Mắt ta thèm mái ngói đỏ trăm ga.
Mắt ta nhớ mặt người, tai ta nhớ tiếng
Mùa nhân dân giăng lúa chín rì rào
Rẽ người mà đi vịn tay mà đến
Mặt đất nồng nhựa nóng của cần lao.

Khao khát ấy thôi thúc tâm hồn nhà thơ vì lên Tây Bắc cũng là về với ngọn nguồn của hồn thơ, của cảm hứng sáng tạo nghệ thuật. Những năm tháng gian khổ những hi sinh lớn lao, những đau thương của chiến tranh nay đã kết thành : Mùa nhân dân giảng lúa chỉn rì rào, trên Mặt đất nồng nhựa nóng của cần lao.

Thôi thúc lên Tây Bắc đến đây đã nhập chung làm một với nhu cầu hòa hợp với nhân dân, đất nước. Nhà thơ đã tìm thấy ở đó sức mạnh vươn lên:

Nhựa nóng mười năm nhân dân máu đổ
Tây Bắc ơi, người là mẹ của hồn thơ,
Mười năm chiến tranh vàng ta đau trong lửa,
Nay trở về, ta lấy lại vàng ta.

Nhà thơ Chế Lan Viên đã mượn hình ảnh tượng trưng thường thấy trong ca dao xưa để biểu đạt vẻ đẹp cao quý của tâm hồn. Giống như vàng không sợ lửa, nhà thơ được rèn luyện, thử thách trong hiện thực gian khó, đau thương và oanh liệt của cuộc kháng chiến trường kì để giờ đây đã thực sự có được chất vàng mười tinh túy của tâm hồn gắn bó máu thịt với nhân dân, đất nước.

Kết thúc bài thơ là những ẩn dụ nghệ thuật tượng trưng có giá trị tư tưởng và thẩm mĩ rất cao, hội tụ tinh thần của toàn bài:

Lấy cả những cơn mơ! Ai bảo con tàu không mộng tưởng?
Mỗi đêm khuya không uống một vầng trăng.
Lòng ta cũng như tàu, ta cũng uống
Mặt hồng em trong suối lớn mùa xuân.

Bằng các thủ pháp nghệ thuật tả thực, ẩn dụ, so sánh, tượng trưng phong phú…, trong bài Tiếng hát con tàu, Chế Lan Viên đã sáng tạo thành công nhiều hình ảnh đặc sắc gợi sự liên tưởng phong phú cho người đọc.

Cảm hứng bao trùm trong bài thơ là lòng biết ơn và hiềm hạnh phúc trong sự gắn bó với cuộc sống, với nhân dân và đất nước của một tâm hồn đã từ thung lũng đau thương ra cảnh đồng vui. Con tàu tâm tưởng chở đầy ước mơ, khát vọng đang băng băng tới những vùng đất xa xôi của Tổ quốc, đồng thời cũng là mảnh đất mỡ màu nuôi dưỡng hồn thơ, hứa hẹn những mùa vàng bội thu trong một tương lai không xa.

Người ta nhận xét thơ Chế Lan Viên là thơ trí tuệ. Rất đúng, bởi nhà thơ chịu khó trăn trở, tìm tòi để sáng tạo ra cái mới lạ, độc đáo mà vẫn nồng nàn chất trữ tình. Có thể coi bài thơ Tiếng hát con tàu tiêu biểu cho phong cách nghệ thuật Chế Lan Viên – một nhà thơ lãng mạn cách mạng nổi tiếng của thơ ca Việt Nam hiện đại.

Phân tích bài thơ Tiếng hát con tàu (Chế Lan Viên) – Bài số 2

Tiếng hát con tàu được Chế Lan Viên viết năm 1960 và in trong tập Ánh sáng và phù sa. Đó là thời điểm miền Bắc sau những năm kháng chiến thắng lợi, vừa mới trải qua thời kì khôi phục kinh tế, bắt đầu bước vào kế hoạch năm năm lần thứ nhất. Hoàn cảnh đặc biệt đó đã làm nảy sinh trong giới văn nghệ sĩ một ý thức nghệ thuật gắn liền với công cuộc xây dựng cuộc sống mới của nhân dân, tự nguyện đi đến những vùng miền khó khăn của đất nước, hòa nhập vào cuộc sống của nhân dân bởi chỉ có như vậy mới tìm lại niềm hạnh phúc, mới tìm thấy ngọn nguồn cảm xúc sáng tạo nghệ thuật.

Tiếng hát con tàu không đơn thuần chỉ là một bài thơ lấy sự kiện chính trị làm điểm xuất phát và tập trung thể hiện tư tưởng chủ đạo là cổ vũ động viên thanh niên lên đường xây dựng Tổ quốc. Bài thơ còn là tấm lòng của những người gắn bó sâu nặng nghĩa tình với nhân dân, với đất nước. Lời mời gọi lên Tây Bắc trở thành lời giục giã, lời mời gọi những tâm hồn hãy đến với đời sống cần lao và rộng lớn của nhân dân. Từ một vấn đề thời sự, bài thơ đã mở ra những suy tưởng về cuộc sống, về nghệ thuật .

Nhan đề “Tiếng hát con tàu” của bài thơ mang tính biểu tượng bởi thực tế chưa hề có đường tàu và con tàu lên Tây Bắc. Hình tượng con tàu trong bốn câu thơ đề từ là biểu tượng cho tâm hồn nhà thơ đang khát khao lên đường, vượt ra khỏi cuộc sống chật hẹp, quẩn quanh đi đến với cuộc đời rộng lớn. Tây Bắc ngoài ý nghĩa cụ thể chỉ địa danh một miền đất xa xôi của Tổ quốc, còn là một biểu tượng của cuộc sống lớn của nhân dân và đất nước, là cội nguồn của cảm hứng sáng tạo nghệ thuật .
Bài thơ mở đầu bằng một lời mời gọi thiết tha:

Chuyến tàu này lên Tây Bắc anh đi chăng ?
Bạn bè đi xa anh giữ trời Hà Nội
Anh có nghe gió ngàn đang rú gọi
Ngoài cửa ô ? Tàu đói những vầng trăng .

Ta bắt gặp chủ thể trữ tình tự phân thân để đối thoại với chính mình với hàng loạt những câu hỏi nâng cao dần cấp độ để bộc lộ khát vọng lên đường. Không chỉ là lời hối thúc bản thân, câu thơ còn là lời động viên, thuyết phục mọi người đi đến với những miền đất lạ xa xôi, hòa nhập vào cuộc sống rộng lớn của nhân dân. Chế Lan Viên đã mượn hình ảnh thiên nhiên để khơi gợi khát vọng lên đường của mọi người:

Anh có nghe gió ngàn đang rú gọi
Ngoài cửa ô ? Tàu đói những vầng trăng.

Nhà thơ nói với người khác và cũng là tự nhủ với chính lòng mình. Cuộc kháng chiến trường kì gian khổ đã kết thúc thắng lợi, đất nước bước vào công cuộc tái thiết, xây dựng cuộc sống mới đang rất cần sự đóng góp của mỗi người. Cuộc sống lớn đó là ngọn nguồn của mọi sáng tạo nghệ thuật. Song nghệ thuật không thể nảy sinh khi người nghệ sĩ không mở rộng lòng mình đón nhận tất cả những vang vọng của cuộc đời. Từ sự chiêm nghiệm về cuộc đời thơ của chính mình, Chế Lan Viên đã đưa ra những lời khuyên đầy tâm huyết: hãy đi ra khỏi cái tôi chật hẹp của mình mà hòa nhập với mọi người, hãy vượt ra khỏi chân trời của cái tôi nhỏ bé để đến với chân trời của tất cả. Đi theo con đường ấy, có thể tìm kiếm được nghệ thuật chân chính và gặp được tâm hồn của chính mình trong cuộc sống rộng lớn của nhân dân:

Chẳng có thơ đâu giữa lòng đóng khép
Tâm hồn anh chờ gặp anh trên kia

Chính vì lẽ đó mà tâm hồn thơ Chế lan Viên muốn hóa thân thành con tàu tâm tưởng, khao khát lên đường , hăm hở say sưa, háo hức trong hành trìng trở về với cuộc đời rộng lớn, về với nhân dân. Khát vọng đến với cuộc sống rộng lớn , đến với nhân dân trở thành cảm hứng, tình cảm chân thành của nhà thơ. Khát vọng ấy đã một lần vang lên trong thơ ông:

Ôi chim én có bay không, chim én?
Đến những đảo xa, đến những đảo mờ
Ở đâu chưa đi thì lòng sẽ đến
Lúc trở về, lòng ngậm những cành thơ.

Trong bài thơ Tiếng hát con tàu, khát vọng lên đường ấy mỗi lúc càng được bộc lộ cụ thể hơn, say mê hơn và rạo rực hơn: “Khi lòng ta đã hóa những con tàu”, “Tàu hãy vỗ giùm ta đôi cánh vội. Mắt ta thèm mái ngói đỏ trăm ga”, “Mắt ta nhớ mặt người, tai ta nhớ tiếng” … Khát vọng ấy càng trở nên mãnh liệt hơn bao giờ hết khi có sự gặp gỡ giữa đòi hỏi của nhân dân, đất nước với nhu cầu tình cảm của nhà thơ “Đất nước gọi ta hay lòng ta gọi”. Ở đây tiếng gọi của cuộc sống lớn, của nhân dân, đất nước đã thực sự trở thành sự thôi thúc bên trong của chính nhà thơ.

Ai đó đã từng nói: “Ra đi là trở về”. Lên Tây Bắc cũng chính là để nhà thơ trở về với mảnh đất anh hùng đã từng gắn bó máu thịt với cuộc đời ông, để chứng kiến những thành quả bước đầu của thành quả cách mạng:

Trên Tây Bắc ôi mười năm Tây Bắc
Xứ thiêng liêng rừng núi đã anh hùng
Nơi máu rỏ tâm hồn ta thấm đất
Nay dạt dào đã chín trái đầu xuân

Máu rỏ xuống và cây mọc lên, đơm hoa kết trái. Hai ý thơ đối nghịch cho ta thấy sức sống vĩ đại của miền Tây Bắc: từ trong cái chết, sự sống vẫn tiếp tục nẩy mầm xanh. Động từ “rỏ”không gây ấn tượng mạnh nhưng lại có sức lan tỏa sâu trong lòng người đọc. Máu “rỏ” chứ không phải là máu tuôn, máu xối. Nó cho thấy sự hi sinh thầm lặng nhưng bền bỉ, lâu dài của người dân Tây Bắc nói riêng và của người Việt Nam nói chung. Mất mát hi sinh là lớn nhưng nó không đủ sức để thiêu chột đi ý chí và khát vọng. Chỉ cần giữ được niềm tin vào cuộc sống thì cuộc đời này vẫn đáng yêu, đáng sống và nó lại thôi thúc con người mang khát khao cống hiến.

Bao trùm trong Tiếng hát con tàu là niềm khát khao mãnh liệt và niềm hạnh phúc lớn lao của nhà thơ khi được trở về với nhân dân:

Con gặp lại nhân dân hư nai về suối cũ
Cỏ đón giêng hai, chim én gặp mùa
Như đứa trẻ thơ đói lòng gặp sữa
Chiếc nôi ngừng bỗng gặp cánh tay đưa

Thể hiện niềm hạnh phúc lớn lao đó, tác giả sử dụng liên tiếp những hình ảnh so sánh. Những hình ảnh này vừa có vẻ đẹp thơ mộng, mượt mà: “nai về suối cũ, cỏ đón giêng hai, chim én gặp mùa”, vừa có sự hoà hợp giữa nhu cầu và khát vọng của bản thân với hiện thực: “trẻ thơ đói lòng gặp sữa, chiếc nôi ngừng bỗng gặp cánh tay đưa” đã nhấn mạnh niềm hạnh phúc tột độ và ý nghĩa sâu xa của việc trở về với nhân dân. Đối với nhà thơ, được trở về với nhân dân không chỉ là niềm vui, niềm khát khao mà còn là một lẽ tự nhiên, phù hợp với qui luật. Về với nhân dân là về với ngọn nguồn bất tận của sự sống , về với những gì thân thiết và sâu nặng của lòng mình.

Khát vọng được trở về với nhân dân được tác giả thể hiện thông qua những cảm xúc chân thành, những tình cảm cụ thể, những kỉ niệm sâu sắc gắn liền với những con người tiêu biểu cho sự hi sinh, cưu mang đùm bọc của nhân dân trong kháng chiến. Nhân dân ở đây không còn là một khái niệm chung chung trừu tượng nữa mà hiện ra qua những hình ảnh, những con người cụ thể, gần gũi, xiết bao thương mến. Nhân dân, đó là “anh con, người anh du kích” với “chiếc áo nâu anh mặc đêm công đồn, chiếc áo nâu suốt một đời vá rách, đêm cuối cùng anh gửi lại cho con”; là “em con thằng em liên lạc, Rừng thưa em băng, rừng rậm em chờ”; là bà mế già “lửa hồng soi tóc bạc, Năm con đau mế thức mọt mùa dài” … Với những điệp ngữ: “con nhớ anh con”, “con nhớ em con”, “con nhớ mế” …, bài thơ chồng chất, ăm ắp những kỉ niệm được gọi ra từ niềm hoài niệm về nhân dân của nhà thơ. Cách xưng hô của chủ thể trữ tình bộc lộ một tình cảm thân tình, ruột thịt với những con người đã từng gắn bó mật thiết với mình trong những năm kháng chiến . Đọc những câu thơ này, có thể thấy được sự sự rung động vừa sâu sắc, tha thiết, vừa say mê, mãnh liệt của một hồn thơ trong những giây phút bừng sáng của sự giác ngộ một chân lí đời sống và cũng là chân lí của nghệ thuật: phải trở về thuỷ chung gắn bó với nhân dân. Tổ quốc và nhân dân đã hồi sinh cho một hồn thơ đã từng một thời tự giam mình trong cái tôi cô đơn, đóng khép.
Từ những kỉ niệm ân tình, những hoài niệm về nhân dân, tác giả đã nâng lên thành những chiêm nghiệm giàu sức khái quát, những chân lí được rút ra từ những trải nghiệm của chính mình:

Nhớ bản sương giăng, nhớ đèo mây phủ
Nơi nào qua, lòng lại chẳng uêy đương
Khi ta ở, chỉ là nơi đất ở
Khi ta đi đất đã hoá tâm hồn !
Anh bỗng nhớ em như đông về nhớ rét
Tình yêu ta như cánh kiến hoa vàng
Như xuân đến chim rừng lông trở biếc
Tình yêu làm đất lạ hoá quê hương.

Khổ thơ là tấm lòng nhà thơ trải dài theo nỗi nhớ. Nỗi nhớ ấy day dứt trong tâm trí nhà thơ. Đó là nỗi nhớ về những bản làng điệp trùng mây núi. Nhà thơ đã đi qua nhiều nơi, nhưng nơi nào chẳng để thương để nhớ trong tâm hồn nhà thơ, để rồi “khi ta ở chỉ là nơi đất ở, Khi ta đi đất đã hoá tâm hồn”.

Nói đến tình yêu trong nỗi nhớ, câu thơ Chế Lan Viên lấp lánh rực rỡ những màu sắc, bồi hồi, xôn xao những xúc động . Chế Lan Viên đã diễn tả thật hóm hỉnh, độc đáo và sâu sắc mối quan hệ khăng khít , sự gắn bó chặt chẽ giữa những kẻ đang yêu. Nhưng tình yêu ở đây không dừng lại trong giới hạn tình yêu đôi lứa mà còn là sự kết tinh của những tình cảm sâu nặng với quê hương đất nước. Nói về tình yêu nhưng lại hướng tới sự cắt nghĩa, lí giải làm bừng sáng cả đoạn thơ. Chế Lan Viên đã nói tới phép màu của tình yêu. Chính tình yêu đã biến những miền đất lạ trở thành thân thiết như quê hương ta, hoá thành máu thịt tâm hồn ta. Câu thơ mang đậm chất triết lí nhưng triết lí đó được khơi nguồn từ tình cảm, từ cảm xúc chân thành nên không khô khan, vẫn tự nhiên và dung dị. Đó là những câu thơ hay nhất của đời thơ Chế Lan Viên.

Tiếng hát con tàu là bài thơ hay của Chế Lan Viên đã góp phần làm đẹp thêm bộ phận thơ viết về công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội . Bài thơ thể hiện một cái nhìn mới của nhà thơ trước cuộc đời, trước con người . Nhưng có lẽ điều cô đọng lại trong tác phẩm là những suy tư mang đậm màu sắc triết lí, lắng sâu trong tâm hồn người đọc những rung động trước tình cảm gắn bó của nhà thơ với nhân dân, với đất nước . Và cũng chính vì lẽ đó mà mỗi người nhận thức riêng cho mình một con đường đi tới để được hoà mình vào cuộc sống mới, để được sống trong những cảm xúc chân thành như của chính nhà thơ.

Phân tích bài thơ Tiếng hát con tàu (Chế Lan Viên) – Bài số 3

Tây Bắc ư có riêng gì Tây Bắc

Khi lòng ta đã hóa những con tàu

Không phải ngẫu nhiên Chế Lan Viên đã lấy hai câu thơ trên đề tựa cho bài Tiếng hát con tàu của mình. Một bài thơ ra đời trong những năm tháng miền Bắc đang cuồn cuộn chảy theo dòng thác xây dựng lại đất nước. Một bài ra đời trong muôn ngàn sợi nhớ sợi thương vấn vương lòng nhà thơ, lòng tác giả. Tiếng hát con tàu của Chế Lan Viên đã cất tiếng chào đời như thế – ví như một vì sao đến giao hòa với tập Điêu tàn Chế Lan Viên để kết thành một vòm tinh tú, tỏa sáng lung linh trên bầu trời văn học Việt Nam.

Tựa như khi nhắc đến sông là nhắc đến vô vàn gợn sóng, nhắc đến trăng là nhắc đến muôn triệu sao óng ánh trên trời, thì đây, nhắc đến Chế Lan Viên là nhắc đến Tiếng hát con tàu. Bài thơ nhỏ mà tư tưởng lớn. Bài thơ bình dị mà sáng hơn sao, gợi nhiều suy nghĩ hơn sóng biển.

Có ai đó đã bảo “thơ là một nghệ thuật kì diệu của trí tưởng tượng”. Đành rằng, những định nghĩa về thơ là vô biên, nhưng theo ý tôi thì thơ đâu chỉ là một nghệ thuật tưởng tượng bình thường. Đó là cả một sự suy tư liên kết từ hiện thực, từ quá khứ, từ tương lai. Nếu thơ anh không có hiện thực mà bản thân anh đã trải qua, bài thơ ấy bỗng trở nên sáo rỗng, rập khuôn một cách kệch cỡm. Trở về với Tiếng hát con tàu ta nhận thấy hiện thực nổi lên rất rõ trong thơ Chế Lan Viên. Một hiện thực mà nhà thơ đã lăn mình vào, ôm ấp nâng niu suốt mười mấy năm trường!

Đã qua rồi một cậu bé mười bày tuổi với nỗi đau khôn nguôi về đất nước Chàm “loang lổ máu”, một cậu bé với mắt nhìn oán hận “mang chi xuân đến gợi thêm sầu”. Thay vào đó là một chàng trai trưởng thành, hồn lồng lộng gió thời đại, tay vơ trọn muôn nỗi niềm ray rứt của thế hệ tương lai và hiện tại:

Con tàu này lên Tây Bắc anh đi chăng?

Bạn bè đi xa anh giữ trời Hà Nội

Anh có nghe gió ngàn đang rú gọi

Ngoài cửa ô? tàu đói những vành trăng

Đất nước mênh mông đời anh nhỏ hẹp

Tàu gọi anh đi, sao chửa ra đi?

Chẳng có thơ đâu giữa lòng đóng khép

Tăm hồn anh chờ gặp anh trên kia

Mở đầu khổ thơ là một câu hỏi lớn. Mở đầu Tiếng hát con tàu là một câu hỏi có tầm vóc khá cao. Lớn bởi vì đó là âm hưởng chung của cả một thời kì lịch sử. Cao vì nó mang nặng những ưu tư. Những biến chuyển vừa rõ rệt vừa mơ hồ trong lòng nhà thơ. Một câu hỏi để mà hỏi? Một câu hỏi Chế Lan Viên tự hỏi mình hay hỏi muôn lớp thanh niên đang sống trên đời này, trên mảnh đất bình yên Hà Nội này? Có những nhà thơ thiên về lối trữ tình chính trị mộc mạc, đơn giản, dễ gần, dễ hiểu như thơ của Tố Hữu. Nhưng có những nhà thơ thiên về lối bất khả giải, trong tầm tư tưởng được đè nén trong từng câu, nhưng vẫn rất khó hiểu! Càng đọc để thấy mình càng như lạc vào mê cung, mà vẫn thích thú lao đi vì trong mê cung ấy nhiều hoa, nhiều hương quá! “tàu đói những vành trăng”, câu thơ đã đặt Chế Lan Viên thành một người thơ thứ hai, khó hiểu nhưng dễ mến!

Quang Dũng ngày xưa đã từng mơ mình là “mây ở đầu ô mây lang thang”, để thoát khỏi sự gò bó khó chịu của đô thành phồn hoa chật hẹp. Chế Lan Viên không trực tiếp nói vậy! Bởi nhà thơ đã hóa thành muôn người cùng một ý tưởng, cùng một suy nghĩ. Nhắc đến “vành trăng” là nhắc đến những gì cao đẹp nhất, trong lành nhất. Há chẳng phải nhà thơ muốn ví những linh hồn người là những vầng trăng đó sao? Không phải vô tình khi Chế Lan Viên viết “tàu đói những vành trăng” rồi lại nhắc “tàu gọi anh đi, sao anh chửa đi?” Theo ý, tôi con tàu ở đây ví như nền văn học Việt Nam ta lúc bấy giờ. Một nền văn học biết chuyển động, biết hướng đến những mục đích cao xa và rộng đằng trước mặt và nền văn học ấy không thể chấp nhận những tâm hồn bị gò ép bởi những “giấc mơ con đè nát cuộc đời con” (Chế Lan Viên). Nền văn học ấy, đòi hỏi sự uyển chuyển trong muôn tâm hồn nghệ sĩ. Những tâm hồn có “gió ngàn”, có trời rộng, có sông dài, có đường xa. Ba câu hỏi liên tiếp như ba cái móc đưa ta lên cao, để từ đó ta nhìn xuống trần gian, để ta thốt lên “Đất nước mênh mông, đời anh nhỏ hẹp”. Một câu thơ mà chứa đựng bao ý tình! Đặt con người là hữu hạn bên đất nước vô hạn, Chế Lan Viên đã tự đưa nhiệm vụ cho mình và bạn hè. Tám câu thơ là một lời trách móc, là một lời khuyên lớn của người cha, người mẹ, người chị, người bạn thương yêu “Chẳng có thơ đâu giữa lòng đóng khép – Tâm hồn anh chờ gặp anh trên kia”. Câu thơ giục ta quay về không gian của Đôi mắt (Nam Cao). Trong truyện ngắn đó, thay thế cho cái nhìn cũ kĩ, thiên lệch, hẹp hòi của cả một tầng lớp trí thức cũ – họ đi ngoài lề của cuộc kháng chiến, của cuộc sống nên không thấy được vẻ hoành tráng của một dân tộc đang rẽ sóng, vạch gió đi lên. Họ không biết rằng những suy tư trong tâm hồn họ đã mục rỗng, đã bị ủ thành men chua chát! Chế Lan Viên đã ý thức được điều đó. Và ông đã tình nguyện làm người dẫn đường cho mọi lớp người đi lên, đi lên xây dựng quê hương, xây dựng Tây Bắc.

Đã là người dẫn đường thì bao giờ cũng thuộc đường nẻo. Chế Lan Viên thuộc con đường Tây Bắc ấy, bởi nhà thơ đã hòa mình vào cuộc kháng chiến “ mười năm qua như ngọn lửa”, hòa mình và rỏ máu lên mảnh đất yêu thương, nên cũng chẳng có gì ngạc nhiên khi lời thơ bỗng reo lên trong trẻo:

Con gặp lại nhân dân như ruii về suối cũ

Cỏ đón giềng hai, chim én gặp mùa

Như đứa trẻ thơ đói lòng gặp sữa

Chiếc nôi ngừng bỗng gặp cánh tay đưa

“Nai về suối cũ” lòng ta lại thấy dấy lên những vần thơ êm đềm, sâu lắng của Lưu Trọng Lư:

Em không nghe mùa thu

Lá thu rơi xào sạc

Con nai vàng  ngơ ngác

Đạp trên lá vàng khô

(Tiếng thu)

Đã qua rồi những năm tháng đất nước chơ vơ không nhìn thấy ánh sáng mặt trời, đã qua rồi những chiếc lá úa vàng buồn thê lương của mùa thu. Con nai vàng ngây thơ, ngơ ngác giữa đêm trăng cũng ra đi! Hay nói đúng hơn, chú đã lột xác để trở thành chàng nai “về suối cũ”, một chàng trai với những suy nghĩ mà luồng gió của thời đại đã thổi vào lòng chàng những mùa xuân mới. Không biết khi viết những dòng này, Chế Lan Viên có nghĩ đến con nai vàng huyền thoại của Lưu Trọng Lư mà sao tôi thấy thương, thấy mừng, thấy lòng run rẩy xúc động quá! Tôi tiếc cho một chú nai ngây thơ, xinh đẹp ngày xưa! Sự chuyển biến giữa lời thơ từ dịu dàng, chua xót đến trong như tiếng ngọc gieo hoàn toàn phù hợp với sự chuyển biến ý tưởng trong câu thơ. Chúng đã phải trải qua nhiêu gian khổ, nhiều lao đao mới hình thành được như ngày nay – chú nai tơ vững chãi và anh dũng.

Một loạt hình ảnh so sánh nối tiếp nhau dồn dập như bước chân ngày nào tiến quân lên Tây Bắc như “nai về suối cũ”, “cỏ đón giêng, hai chim én gặp mùa”  hay “trẻ thơ đói lòng gặp sữa”, “chiếc nôi ngừng bỗng gặp cánh tay đưa”. So sánh là biện pháp nâng cao ý tưởng, lời thơ rất dễ sáo mòn. Với Chế Lan Viên thì không! Những so sánh của ông đều có những mục đích nhất định. Nhân dân là tất cả những gì đẹp nhất, thơm hương nhất của cuộc đời. Đó là bình sữa ngọt là mùa chim chóc về làm tổ, là nguồn sống tiếp xúc cho nhà thơ, cho con người thêm sức lực vươn tới để sống và chiến đấu.

Trừ hai khổ thơ đầu, còn lại toàn bài thơ là chìm lấp trong một biển nhung nhớ đến ray rứt lòng. Nhà thơ đang đi trên bờ hiện tại mà linh hồn ngóng vọng về quá khứ. Áp mặt lên bờ suy tưởng, nhà thơ suy nghĩ về những tháng ngày đã sống đầy gian lao và yêu thương. Hạnh phúc nhất là khi ta có những kỉ niệm để thương yêu, ấp ủ bên lòng. Hạnh phúc nhất là khi người ta có quá khứ để quay lại và nhìn xem mình đã lớn được bao nhiêu. Chế Lan Viên là người hạnh phúc nhất trong những hạnh phúc. Bởi vì ông không chỉ có kỉ niệm đẹp, mà ông còn ôm ấp, biết giữ gìn, biết ghi lòng tạc dạ không quên những kỉ niệm xa xưa ấy.

Mỗi nỗi nhớ của nhà thơ đều mang âm hưởng của dân tộc. Nhớ về “người anh du kích” là nhớ về “chiếc áo nâu anh mặc đêm công đồn”, “chiếc áo nâu suốt một đời vá rách”. Hay chính là Chế Lan Viên cũng đang nhớ về một đất nước của những anh hùng áo vải cờ đào, những anh hùng nông dân nghèo khổ nhưng tâm hồn không nghèo không hạn hẹp? Nhớ đến “thằng em liên lạc” cũng chính là nhớ đến lòng dũng cảm của em “Rừng thưa em băng, rừng rậm em chờ – Mười năm tròn! Chưa mất một phong thư”. Hay Chế Lan Viên đang nhớ về lòng dũng cảm của một dân tộc anh hùng qua bốn ngàn năm văn hiến? Nỗi nhớ như trải qua suốt chiều dài của “đêm công đồn”, chiều sâu, chiều rộng của những con đường người em liên lạc đã đi qua. Để rồi chúng tập hợp lại thành nỗi nhớ bóng dáng của người mế nuôi trong ngọn lửa. Cái bóng dáng gợi lên trong lòng thao thức về hình ảnh người mẹ Việt Nam hiền hòa như dòng sữa, xanh mát như một bóng cây cổ thụ ngả trên đường dài nhiều truân chuyên, nâng đỡ cho ta từng bữa ăn, giấc ngủ. Đọc hai câu ihơ:

Con nhớ mế! Lửa hồng soi tóc bạc

Năm con đau mế thức một mùa dài

Tôi tin rằng, giữa những ngày giá rét, không phải ngọn lửa đã sưởi ấm lòng tác giả mà chính là tình mẹ mênh mông, sưởi ấm lòng tác giả dù với “mế không phải hòn máu cắt”.

Nhưng nỗi nhớ của Chế Lan Viên trong bài thơ không “chơi vơi” như nỗi nhớ của Quang Dũng (Tây Tiến) cũng chẳng phải là nỗi nhớ bồn chồn mơ hồ của Nguyễn Đình Thi (Đất Nước). Nỗi nhớ của Chê Lan Viên bao gồm những gì rất cụ thể, rất sâu sắc. Nó đã sống rong lòng tác giả, cựa quậy như một cái bào thai để rồi nhà thơ phải ngồi vào bàn mà viết, mà suy tư. Sự lặp lại “nhớ ” trong thơ Chế Lan Viên không khiến người a nhàm chán mà còn cảm thấy thích thú vì mình đang được đi vào mộng tưởng của nhà thơ rồi cùng nhà thơ tắm mình trong biển nhớ bao la đó:

Nhớ bản sương giăng, nhớ đèo mây phủ

Nơi nao qua, lòng lại chẳng yêu thương?

Khi ta ở, chì là nơi đất ở

Khi ta đi, đất đã hóa tâm hồn!

Dường như Chế Lan Viên đi theo hướng thơ với Huy Cận. Trong đó mỗi câu, mỗi từ đều được đem ra ngắm nghía kĩ lưỡng, rồi phối lên đó một vầng suy tưởng sâu xa. Thơ triết lí dễ làm người ta chán, người ta bỏ đi nhưng khi đã hiểu họ, bỗng ta yêu nó đến cuồng nhiệt, yêu tưởng như sẽ chẳng bao giờ yêu được như thế! Nhất là đối với hai câu thơ của Chế Lan Viên:

Khi ta ở, chỉ là nơi đất ở

Khi ta đi, đất đã hóa tâm hồn!

Tôi đã gặp rất nhiều người ngâm nga hai câu thơ trên một cách thích thú mặc dù không biết chắc chúng được ai viết ra! Hỏi, họ bảo chỉ vì họ thích, vì những điều đó có thật mà họ không bao giờ để ý đến điều đó. Tôi cũng đồng ý với họ và khen Chế Lan Viên. Khen rằng trong thơ Việt Nam hai câu thơ sẽ không ai viết được nữa! Còn gì tài hơn Chế Lan Viên đã nắm bắt người vốn lãng quên để đưa vào thơ mình, để khơi gợi một sức sống mãnh liệt trong linh hồn bài thơ. Phải, tôi cho rằng hai câu thơ này chính là linh hồn của bài thơ. Nó trong sáng và đẹp như buổi ban mai đầy ánh dương. Thường thì những gì mình có, mình gặp gỡ hàng ngày là tầm thường với mình quá rồi! Kể cả đất cũng vậy, đất quê hương, đất xứ người, đất trên muôn vàn mảnh đất khác lạ! Nhưng rồi một ngày ta đi xa, một ngày ta bỗng là người của một miền khác. Những tầm thường kia bỗng thành ngọc, thành vàng. Thật ra đó chỉ là những viên đá tầm thường nhưng vì được bọc trong kỉ niệm, bọc trong thương nhớ, yêu thương bỗng có sức hút mãnh liệt. Nó giăng níu, xô đẩy ta trong một vùng của sự suy tư. Ta bỗng thấy lòng ray rứt, thấy lòng bâng khuâng nuối tiếc tháng ngày đã qua đến phát khóc đó, thấu hiểu được điều đó bởi vì chính ông cũng đã từng thốt lên:

Tình yêu làm đất lạ hóa quê hương

Tình yêu ở đây được hiểu theo nhiều nghĩa. Lòng yêu của nhà thơ với mảnh đất xa lạ Tây Bắc, với những con naười Tây Bắc đã ấp ủ, đùm bọc nhà thơ suốt những năm dài kháng chiến. Tình yêu của nhà thơ với quá khứ, với kỉ niệm xa. Và đó cũng có thể là tình yêu của rừng núi Tây Bắc, của người dân Tây Bắc đối với nhà thơ – một con người, một người anh, một người bạn, một con người gắn bó máu thịt với mảnh đất anh hùng này:

Xứ thiêng liêng rừng  núi đã anh hùng

Nơi máu rỏ tâm hồn ta thấm đất

Nay dạt dào đã chín trái đầu xuân

Hai câu thơ đối nghịch để cho thấy một sức sống vĩ đại của miền Tây Bắc. Máu rỏ xuống và cây mọc lên. Mỗi khi đọc lại hai câu thơ này, ta lại hình dung ra những trái cây mang hình một giọt máu. Động từ “rỏ” cũng được nhà thơ sử dụng rất hay, rất độc đáo! Ai cũng muốn nói máu trào, máu sôi, máu tuôn… Mà quên đi “máu rỏ”, “rỏ” cho ta thấy một sự quá bền bỉ, quá kiên nhẫn, quá kiên cường và quá nhiều! Máu ấy đã “rỏ” trong suốt mười năm, trong suốt những dòng thơ sẽ rỏ xuống gấp bội, gấp vạn lần nữa! Một giọt máu rỏ, một sự hi sinh bền bỉ và kiên gan như những người cơn đất Việt nói chung và Tây Bắc nói riêng.

Trở về với linh hồn thơ, trở về với những niềm tâm sự sâu lắng của nhà thơ để bắt gặp chính linh hồn ta trong ấy! Một linh hồn không phải cứu vớt từ Chúa Trời, mà được cứu vớt bởi lương tâm và trách nhiệm với những gì mình đã sống, đã đi qua. Không chỉ đơn thuần “đất đã hóa tâm hồn!”, đất đã trở thành một phần máu xương trong cơ thể ta mà đất còn là một ngọn lửa nhỏ sưởi lòng ta khi lạnh giá, là một vì sao soi đường mỗi khi ta lầm lạc. Vậy mà trong cuộc sống, đã có biết bao nhiêu người tìm mọi cách lãng quên quá khứ, rũ bỏ những ngày qua. Đành rằng không thể sống mãi với quá khứ nhưng đừng bao giờ quên đi quá khứ. Bởi đó là những nấc thang đầu tiên đưa ta đến với đời. Tôi chỉ ước mong rằng, những ai đã và đang lãng quên dần với kỉ niệm hãy ngâm nga hai câu thơ linh hồn của Chế Lan Viên:

Khi ta ở, chỉ là nơi đất ở

Khi ta đi, đất đã hóa tâm hồn!

Khi ấy bạn sẽ thấy thật thanh thản, nhẹ nhàng, giống như mình đang đi trên mây lướt trên gió muốn thơ thấm dạt vào người. “Thơ là tổng kết của nhạc ,mà chạm khắc khi cân thiết”. Thì đây, giữa những dòng nhạc êm dịu đang chảy bờ quá khứ và hiện tại, màu vàng của cánh kiến bồng sống lên nao nức. Màu vàng của nhớ nhung, của tình yêu, của kỉ niệm, thoái xác, biến thành một nàng tiên xinh đẹp, tay ôm một mớ sắc vàng mà vung lên bài thơ, mà vung lên trần gian và nỗi nhớ. Đọc bài thơ mà như cảm thấy, tay mình sờ vào đâu cũng dính màu vàng sặc sỡ mà ấm áp, hồn mình phiêu bạc về đâu cũng đụng phải nỗi nhớ thương.  Sắc vàng và nỗi nhớ quyện vào nhau, đung đưa trước gió như một tấm mạng nhện óng ánh nhiều màu sắc, vây hãm ta bằng muôn sợi tơ êm dịu . Chưa bao giờ tôi được đọc một tập thơ nhiều nỗi nhớ đến thế! Càng chưa bao giờ tôi được đọc bài thơ nhiều sự so sánh liên tưởng kì lạ đến thế! Trong những dòng thơ ấy tràn ngập màu sắc hương vị của mùa xuân. Tràn ngập một cái gì như tình người mà nhiều hơn tình người nhiều lắm!

Đoạn trích được đừng lại ở khổ thơ

Đất nước gọi ta hay lòng ta gọi ?

Tình em đang mong tình mẹ đang chờ

Tàu hãy vỗ giùm ta đôi cánh vội

Mắt ta thèm mái ngói đỏ trăm ga

Kết thúc bằng một câu hỏi. Mở đầu cũng bằng một câu hỏi. Để từ đó ta nhận ra một Chế Lan Viên luôn trăn trở, lo âu, luôn tự hỏi mình, hỏi người để sống và vươn tới. Câu hỏi như một lần nhấn mạnh cuối cùng: đã sống thì phải sống như một con người chân chính. Một con người có thủy có chung có nghĩa có tình. Một con người biết hi sinh sự ấm áp nhỏ bé của riêng mình mà gánh lên vai trách nhiệm đối với đất nước.

Cả bài thơ Tiếng hát con tàu là một bản giao hưởng kéo con người về kỉ niệm, về quá khứ, về tình người. Chế Lan Viên đã yêu như yêu những người dân Chàm! Chế Lan Viên đã yêu quá khứ, thủy chung với kỉ niệm như ông đã từng yêu người, yêu đời! Không gian trong bài thơ tụ lại rồi loãng ra, trải dài qua suốt mười năm kháng chiến. Một bài thơ nhỏ mà thời gian thật là dài và nỗi nhớ thật là lớn. Những dòng thơ vẫn mang âm hưởng mạnh mẽ của một thời (Điêu tàn) nhưng thấp thoáng sau đó là cả một trời tươi sáng, nơi mặt đất nở hoa và ngàn cây ra trái, nơi những ánh dương của một tâm hồn mới soi rọi đến muôn đời.

Tiếng hát con tàu hay không bởi vì kĩ thuật viết, mà bởi vì con mắt nhìn của nghệ sĩ càng kết đọng càng sâu sắc bao nhiêu thơ càng dễ sống, càng dễ bất tử.

Thời gian ba mươi năm đã qua đi. Chế Lan Viên cũng đã ra đi. Nhưng cũng chính người đã nói “Khi ta ở, chỉ là nơi đất ở. Khi ta đi đất đã hóa tâm hồn”. Chế Lan Viên ra đi là để những mảnh đất nơi ông đã từng qua, từng sống để trở thành một tâm hồn bình dị với nhớ nhung tha thiết. Mảnh đất Việt này nhớ ông, một người lớn lên trong phong trào thơ đang chuyển mình trong cuộc đời mới của đất nước quê hương.

Đọc Tiếng hát con tàu, ta biết thêm một Chế Lan Viên thủy chung nhân hậu, một Chế Lan Viên lúc nào cũng muốn mình và người sống tốt hơn, thi vị hơn và rồi bỗng nhiên, tôi ước mình cũng có bài thơ hay như thế của riêng mình! Mình cũng là một người từng sống, từng yêu thương như Chế Lan Viên!

4

Chế Lan Viên là một hồn thơ độc đáo bởi sức cảm, sức nghĩ biến hóa và phong phú khôn lường, thậm chí đến mức biến ảo. Ông nổi tiếng trước cách mạng với tập thơ Điêu tàn, sau đó ông tham gia họat động cách mạng và tiếp tục sáng tác. Thơ của ông giàu chất suy tưởng mang vẻ đẹp phong phú và đa dạng về hình ảnh. Ông để lại bài thơ “Tiếng hát con tàu” nhiều ấn tượng. Bài thơ thể hiện tình yêu quê hương đất nước, tình quân dân nam nữ keo sơn. Để làm nên những thành công ấy, Chế Lan Viên sử dụng nhiều nghệ thuật làm chất xúc tác cho tư tưởng bài thơ được thăng hoa mà trước hết là nghệ thuật xây dựng hình ảnh.

Thật vậy, bài thơ được viết vào thời điểm những năm 1960, Đảng ta vận động thanh niên miền xuôi đi theo khai hoang phát triển kinh tế ở vùng Tây Bắc. Nhà thơ Chế Lan Viên không đi được vì đang nằm trên giường bệnh nhưng xuất phát từ lòng biết ơn, sự gắn bó với nhân dân với những kỉ niệm sâu nặng nghĩa tình của nhân dân trong những năm kháng chiến chống pháp, Chế Lan Viên đã làm bài thơ này để theo con tàu tâm tưởng đến với Tây Bắc.

Con tàu trong bài thơ là biểu tượng cho khát vọng lên đường được đi xa ngao du tới những vùng đất xa xôi của Tổ quốc. Năng lượng ấy chính là tâm hồn yêu quê hương vô vàn để chạy con tàu đi xa hơn. Điểm nhấn chính về phương diện nghệ thuật của bài thơ là nghệ thuật xây dựng hình ảnh.

Trước hết, ta phải kể đến Chế Lan Viên đã rất thành công trong việc sáng tạo hình ảnh. Có những hình ảnh được ông sáng tạo mang tính độc đáo, thể hiện ngay ở bốn câu thơ đề từ mở đầu bài thơ:

“Tây Bắc ư? Có riêng gì Tây Bắc 
Khi lòng ta đã hoá những con tàu 
Khi Tổ quốc bốn bề lên tiếng hát 
Tâm hồn ta là Tây Bắc, chứ còn đâu”

Tây Bắc vừa có nghĩa là địa điểm Tây Bắc là miền đất cực Tây của Tổ quốc mà nó còn là hiện thân của Tổ quốc. Nhà thơ đã sử dụng biện pháp tượng trưng biến một vùng đất cụ thể hạn hẹp thành một hình tượng có ý nghĩa khái quát mang tính biểu tượng vì nhà thơ tìm thấy mối liên hệ giữa mình và cuộc sống. Mình là một con tàu đang hăm hở đến với cụôc đời còn cuộc sống đang bừng lên một sức sống mới mãnh liệt đang mở rộng lòng chào đón sự trở về của mình. Cái tôi hòa hợp với cái ta cho nên Tây Bắc không chỉ bó hẹp trong một địa danh địa điểm mà nó hòa chung vào nhịp sống của đất nước.

Chính nhan đề “Tiếng hát con tàu” cũng mang hình ảnh biểu tượng rõ ràng.Trước thời điểm nhà thơ viết bài này, chưa có một con đường nào lên Tây Bắc nên ta có thể hiểu con tàu ở đây biểu tượng cho khát vọng vươn tới những vùng đất xa xôi kia để đến với nhân dân đến với đất nước. Con tàu cũng chính là tâm hồn của nhà thơ. Địa danh Tây Bắc vừa mang ý nghĩa thực vừa mang ý nghĩa biểu tượng.

Để làm nổi bật được những hình ảnh biểu tượng ấy, Chế Lan Viên rất khéo léo và tinh tế sử dụng các biện pháp tu từ kết hợp với nghệ thuật sáng tạo hình ảnh để bài thơ thêm hấp dẫn hơn. Nhà thơ đã sử dụng biện pháp tu từ so sánh độc đáo, liên tiếp trùng điệp:

“Ơi kháng chiến! Mười năm qua như ngọn lửa 
Nghìn năm sau, còn đủ sức soi đường 
Con đã đi nhưng con cần vượt nữa 
Cho con về gặp lại mẹ yêu thương

Con gặp lại nhân dân như nai về suối cũ 
Cỏ đón giêng hai, chim én gặp mùa 
Như đứa trẻ thơ đói lòng gặp sữa 
Chiếc nôi ngừng bỗng gặp cánh tay đưa”

Những hình ảnh so sánh liên tiếp như thế có tác dụng cụ thể hóa những ý nghĩa vốn trừu tượng: tình yêu quê hương đất nước, mối quan hệ khăng khít gắn bó máu thịt giữa nghệ thuật với cuộc sống nhân dân, nỗi nhớ tình yêu dạt dào mà sâu sắc. Biện pháp tu từ ẩn dụ cũng được Chế Lan viên sử dụng một cách rộng rãi kết hợp với biện pháp chuyển nghĩa cùng với hình ảnh phong phú làm cho bài thơ có vẻ đẹp tinh tế, rực rỡ hơn.

Nhà thơ cũng dùng nhiều hình ảnh thơ sáng tạo theo bút pháp tả thực như bản sương giăng, đèo mây phủ, lửa hồng soi tóc bạc… Có khi lại sử dụng bút pháp tả thực đến từng chi tiết “Chiếc áo nâu suốt một đời vá rách” mà “anh du kích”, “mặc đêm đông còn ấy”, xét về giá trị vật chất thì chẳng đáng giá là bao, nhưng “Đêm cuối cùng, anh cởi lại cho con” thì về ý nghĩa tinh thần, chiếc áo đó bỗng trở nên vô giá. Bởi của chẳng đáng bao nhiêu nhưng tình thì rất nặng. Đây không còn thuần tuý là trao chiếc áo cho nhau mà đó chính là trao lại sự sống cho nhau. Thật cảm động biết bao! Trong cuộc cách mạng đầy hi sinh gian khổ, đ