Lý thuyết: Sự sáng tạo của Mác và Ăngghen về phép biện chứng

Trong những tác phẩm thời trẻ của Mác, trong các bút ký chuẩn bị cho luận án tiến sĩ đã có những nghiên cứu về phép biện chứng. Mác nắm vững một cách thành thạo các quy trình kỹ thuật phức tạp của phép biện chứng, phân tích một cách có phê phán, giải thích những chỗ mạnh và chỗ yếu của quy trình kỹ thuật này. Ngay trong những năm 40, Mác đã trao đổi với Phoiơbắc về thái độ phê phán phép biện chứng của Hêghen. Phoiơbắc là người học trò đầu tiên của Hêghen đã thất vọng với phương pháp Hêghen và phê phán một cách căn bản, vứt bỏ nó mà không hề nghiên cứu cải tạo nó. Ông phê phán cơ sở duy tâm, nền tảng của phép biện chứng Hêghen và rời bỏ phép biện chứng Hêghen một cách dứt khoát để đi tới chủ nghĩa duy vật. Nhưng đối với Mác, ở đây không chỉ là chủ nghĩa duy tâm như Phoiơbắc đặt vấn đề mà ngay chính phương pháp của Hêghen cũng không đáp ứng được yêu cầu của sự phân tích triết học đối với đời sống thực tiễn. Cùng với việc nắm được thế giới quan mới cộng sản chủ nghĩa, Mác ngày càng quan tâm nhiều đến việc nghiên cứu các hiện tượng hiện thực và các quá trình lịch sử trong quá khứ và hiện tại. Để hiểu các vấn đề thực tiễn, sản xuất, các sự kiện chính trị... phương pháp Hêghen tỏ ra bất lực. Trong tác phẩm Hệ tư tưởng Đức (1845 – 1846), khi phê phán phương pháp của những người thuộc phái Hêghen trẻ, Mác và Ăngghen nhận xét rằng, họ tiếp cận bất kỳ một hiện tương xã hội nào với “những thủ pháp đơn giản nhất” của phép biện chứng Hêghen. Bất kỳ sự xung đột xã hội nào, bất kỳ sự khác nhau nào trong các khuynh hướng của đời sống hiện thực họ đều dễ dàng giải thích theo cách hiểu của Hêghen về mâu thuẫn...

Mặc dù ở Tuyên ngôn của Đảng cộng sản (1848) đã phản ánh một bước tiến mới trong việc vận dụng phương pháp biện chứng, nhưng thực tiễn đòi hỏi phải phát triển hơn nữa. Chính ngay sau Tuyên ngôn của Đảng cộng sản, việc tổng kết cách mạng 1848 - 1849 đặt ra những yêu cầu mới trong việc vận dụng và phát triển phép biện chứng. Sự thất bại của cách mạng ở Đức, Pháp và các nước khác buộc Mác và Ăngghen phải di cư sang Anh. Thời kỳ này. các ông vận dụng và phát triển phép biện chứng vào đời sống chính trị - xã hội, luận giải một cách tài tình những vấn đề phức tạp nhất lúc bấy giờ trong những biên động có tính chất cách mạng, đúc kết kinh nghiệm và phát triển những vấn đề lý luận chung của phong trào vô sản. Điều đó được thực hiện trong một loạt tác phẩm của Mác: Đấu tranh giai cấp ở Pháp (1850);Ngày mười tám tháng Sương mù của Lui Bônapắctơ (1852); trong tác phẩm của Ăngghen Cách mạng và phản cách mạng ở Đức (1851).

Trong nửa cuối những năm 50, Mác ráo riết nghiên cứu kinh tế - chính trị học. Trong tiến trình nghiên cứu, do tiếp cận đến sự khái mát lý luận cơ bản, Mác ngày càng suy nghĩ nhiểu về vấn đề phương pháp. Các trao đổi thư từ trong nhtìng năm 50 phần nào chứng tỏ điều đó. Sự khái quát về nguyên tắc được thực hiện trong tác phẩm viết dở dang Lời nói đầu cho Các Bản thảo kinh tế 1857 -1858. Ở đây, Mác đã vận dụng và phát triển phép biện chứng duy vật trong việc nghiên cứu những vấn đề kinh tế. Giải thích vấn đề này, Ăngghen cho rằng, phải lựa chọn phương pháp nào để nghiên cứu: hoặc là phương pháp Hêghen, hoặc là phương pháp siêu hình. Theo Ăngghen, phương pháp siêu hình đã bị Cantơ và Hêghen đập tan tành rồi, nhưng chính phương pháp Hêghen lại không dừng được. Vậy mà chưa ai dám đảm đương nhiệm vụ lớn lao là phê phán phương pháp Hêghen một cách triệt để. Ăngghen nhận xát rằng, Mác là người duy nhất có khả năng đảm đương công việc ấy, phê phán Hêghen một cách toàn diện và triệt để nhằm rút ra được cái “hạt nhân hợp lý”, để khôi phục lại phép biện chứng, giải thoát nó khỏi cái vỏ duy tâm thần bí. Ăngghen nhấn mạnh: “Chúng tôi coi viậc xây dựng được cái phương pháp dùng làm cơ sở cho sự phê phán của Mác đối với khoa học kinh tế chính trị là một thành quả có ý nghĩa vị tất đã kém so với quan điểm duy vật cơ bản”.

Cần nhấn mạnh rằng, vào cuối những năm 50, đầu những năm 50 của thế kỷ XIX, các phát minh trong khoa học tự nhiên đã cho phép Mác và Ăngghen càng khẳng định thêm phương pháp biện chứng của mình. Ăngghen thừa nhận rằng, lúc này khoa học tự nhiên đã xác nhận phép biện chứng ở một mức độ lớn hơn rất nhiều so với 30 năm trước đó.

Trong những năm 60, về thái độ đối với phép biện chứng Hêghen, chính Mác đã viết nhiều lần trong tập I của bộ Tư bản, trong các bức thư và các bản thảo thời gian đó. Những suy nghĩ của Mác về phương pháp không được thể hiện trong một tác phẩm riêng (mặc dù Mác có ý định viết nó, và sau khi Mác mất, Ăngghen cũng đi tìm bản thảo về “Phép biện chứng” trong lưu trữ của Mác). Tuy vậy, Mác đã áp dụng một cách tài tình, tự giác và đầy đủ cách hiểu của mình vể phép biện chứng trong tác phẩm Tư bản (1867) và để lại những chỉ dẫn chính xác liên quan đến cách hiểu đó. Chính V.I.Lênin cũng nhận xét rằng, nếu Mác không để lại “Lôgíc học” viết bằng chữ hoa, nói một cách khác, không để lại một sự trình bày có hệ thông về phép biện chứng dưới hình thức một tác phẩm riêng biệt, chuyên về vấn đề đó, thì ông đã để lại lôgíc của bộ Tư bản, đã áp dụng phương pháp biện chứng duy vật, tức lôgíc học và lý luận vể nhận thức của chủ nghĩa Mác vào kinh tế chính trị học.

Cho dù kẻ thù của chủ nghĩa Mác thả sức xuyên tạc phép biện chứng của Mác, nhưng có một sự thật rất rõ ràng là: Phương pháp biện chứng của Mác không những khác về căn bản với phương pháp biện chứng của Hêghen mà còn đối lập trực tiếp với phương pháp đó. Mác viết: “Đối với Hêghen thì quá trình tư duy - mà ông ta thậm chí còn biến thành một chủ thể độc lập dưới cái tên gọi ý niệm - chính là vị thần sáng tạo ra hiện thực, và hiện thực này chẳng qua chỉ là biểu hiện bên ngoài của tư duy mà thôi. Đối với tôi thì trái lại, ý niệm chảng qua chỉ là vật chất được đem chuyển vào trong đầu óc con người và được cải biến đi ở trong đó”; “ở Hêghen phép biện chứng bị lộn ngược đầu xuống đất. Chỉ cần dựng nó lại là sẽ phát hiện được cái hạt nhân hợp lý của nó ở đằng sau lớp vỏ thần bí”.

Và trong khi chỉ rõ cái hạn chế của phương pháp Hêghen trong việc bảo vệ xã hội hiện tồn, Mác vạch rõ ý nghĩa cách mạng của phép biện chứng của ông: "Dưới dạng hợp lý của nó, phép biện chứng chi đem lại sự giận giữ và kinh hoàng cho giai cấp tư sản và bọn tư tưỏng gia giáo điều của chúng mà thôi, vì trong quan niệm tích cực về cái hiện tồn, phép biện chứng đồng thời cũng bao hàm cả quan niệm về sự phủ định cái hiện tồn đó, về sự diệt vong tất yếu của nó; vì mỗi hình thái đã hình thành đều được phép biện chứng xét ở trong sự vận động, là xét cả mặt nhất thời của hình thái đó; vì phép biện chứng không khuất phục trước một cái gì cả, và về thực chất thì nó có tính chất phê phán và cách mạng.