Làng Mai Xá

Tên gọi

Người khai khẩn Năm Trương đã cùng anh em họ Lê, họ Bùi thành lập (khu vực Điền Xá (田 舎) có rừng Mai (梅) ghép thành tên "Mai Xá" (梅 舎)). Sau này do có nhóm người nhập cư làm nghề chài lưới dọc sông Thạch Hãn nhập cư xóm nhỏ gần ngã ba sông Cánh Hòm, xóm ngụ cư có tên Mai Xá Thị. Để phân biệt với Mai Xá Thị, làng Mai Xá phải thêm chữ "Chánh" (Chánh hiệu, chính không phải phụ). Từ đó, Mai Xá còn có tên gọi khác là làng Mai Xá Chánh.

Đến thế kỉ 17 do nhiều biến động về đất đai, dân cư phát triển đông đúc, một số di cư lên miền Tây Gio Linh để khai hoang sản xuất lương thực, lập nên các phường: Bình An (Gio Bình), Phú Thọ, Ninh Xá, Phú Ốc (Gio Hoà), Lịch Sơn, Phú Nhuận, Nam Dương (Gio Sơn), Trung An (nông trường Cồn Tiên), gọi là làng "Bát phường Mai Xá".

Vị trí địa lý

phía Bắc giáp với Lâm Xuân, phía Nam có dòng sông Hiếu chạy qua, phía Đông giáp với xã Gio Việt và phía Tây giáp với xã Gio Quang. Ngôi làng nằm tọa lạc nơi ngã ba sông của 3 con sông lớn ở Quảng Trị, đó là sông Thạch Hãn, sông Hiếu và sông Cánh Hòm. Nhờ vậy, giao thương thủy ở Mai Xá rất thuận lợi. Và vì làng nằm ở ven sông cho nên từ ngày đầu mới hình thành, Mai Xá đã nhanh chóng trở thành một nơi có số dân cư đông đúc. Đặc biệt, vào thời chúa Nguyễn Phúc Tần, khi ông cho nạo vét, khai thông sông Cánh Hòm, thì vị trí của làng Mai Xá liền trở thành một thương điếm sầm uất.

Phong cảnh

Phong cảnh Hà Côộc

không chỉ đi vào lịch sử với huyền thoại “Bà mẹ Gio Linh" nuôi con đánh giặc mà còn nổi tiếng với những cảnh đẹp của một làng quê Việt Nam. Thiên nhiên ban tặng cho vùng đất này một phong cảnh tuyệt đẹp của một làng quê yên bình.

Một trong những phong cảnh đẹp nhất của làng Mai Xá có thể kể đến đầm Hà Côộc – nơi được cho là “đất lành chim đậu”. Đây chính là khu rừng nguyên sinh còn sót lại của làng, quy tụ nhiều loài chim sinh sống mà trong đó nhiều nhất là cò.

Nhờ có phong cảnh đẹp lại nằm trên trục đường xuyên Á dẫn xuống biển Cửa Việt, đầm Hà Côộc luôn thu hút nhiều du khách đi qua con đường này dừng lại chụp hình để ghi lại những khoảnh khắc tuyệt đẹp của một làng quê khi hoàng hôn buông xuống.

Ngoài ra, có thể kể thêm một cảnh đẹp khác của làng Mai Xá là phong cảnh Lòi Rú - Bàu Đôông, đã được xếp hạng di tích cấp tỉnh.

Đất học

Học sinh làng Mai Xá Chánh học giỏi, thi đỗ đạt cao là nhờ hương đất của làng. Địa hình của làng có hình dáng như ngòi bút cắm vào nghiên mực – biểu tượng cho đất học. Nhiều nhà nghiên cứu văn hoá cho rằng, người Mai Xá Chánh luôn hướng ngoại để mở mang kiến thức, đem về cho mình những giá trị văn hoá, tinh thần cao quý nhất.

Xã Gio Mai có ba làng: Mai Xá Chánh, Mai Xá Thị và Lâm Xuân, trong đó làng Mai Xá Chánh nổi tiếng nhất. Có thời điểm, chưa tính những người đã nghỉ hưu, riêng làng Mai Xá Chánh có hơn 800 con, em là cán bộ các cấp, ngành có trình độ đại học và trên đại học và hàng năm có thêm trên 50 học sinh đỗ vào các trường đại học lớn như Bách khoa, Kinh tế, Ngân hàng...

Ở làng này người ta chẳng kính phục nhau chuyện giàu có, chức quyền, mà chỉ “đọ” nhau về những tấm bằng đại học giữa các gia đình, dòng họ. Chuyện học hành, thi cử trở thành “miếng giữa làng” tại vùng quê nghèo này. Tất cả các dòng tộc của làng Mai Xá đều thành lập ban khuyến học và hàng năm họ tổ chức lễ phát thưởng cho những con em học giỏi của của dòng họ mình.

Trong những dòng tộc ở làng Mai Xá, họ Trương Quang được biết đến nhiều nhất. Họ Trương Quang ở làng Mai Xá có gần 200 cử nhân cao đẳng, đại học; 15 người là thạc sĩ và tiến sĩ. Con cháu của dòng họ công tác khắp các bộ, ban ngành, viện từ Trung ương đến địa phương với các chức vụ như: đại sứ của Bộ Ngoại giao, vụ trưởng của bộ Công nghiệp trước đây, vụ trưởng Vụ Pháp chế của bộ Công Thương, giảng viên, cán bộ ở các trường đại học lớn tại Hà Nội, TP Hồ Chí Minh.

Gia đình ông Trương Quang Giáo ở xóm chợ, hai vợ chồng làm ruộng và bán rau nuôi nổi sáu đứa con vào đại học. Rồi cả sáu người dâu rể của ông Giáo đều đỗ đạt. Để được đi học, ngày đó con của ông Giáo phải thay nhau nghỉ học, ở nhà giúp bố mẹ. Đợi người anh tốt nghiệp ra trường rồi đứa em tiếp tục đi học lại cũng chẳng muộn. Nhờ sự thông minh và chăm chỉ đó mà các con của ông Giáo đều trở thành những cán bộ giỏi. Gia đình ông Giáo nổi tiếng nhất ở vùng đất học Quảng Trị, chứ không riêng ở làng Mai Xá Chánh.“

Họ Trương Quang là một trong những dòng họ thành đạt nổi tiếng ở tỉnh Quảng Trị. Con em của dòng họ cần cù, hiếu học. Sau khi học hành đỗ đạt, họ giữ những chức vụ cao và là những người rất yêu nước, phụng sự Tổ quốc. Thời nào dòng họ này cũng có những người con góp phần viết nên những trang sử mới cho dân tộc. ”

—Trương Sĩ Tiến (nguyên Phó Chủ tịch UBND kiêm Chủ tịch Hội Khuyến học tỉnh Quảng Trị)

Dòng họ Bùi ở làng Mai Xá Chánh có 297 người tốt nghiệp đại học, 15 người có trình độ thạc sĩ, năm giáo sư và tiến sĩ (GS.TS Bùi Thế Vĩnh, PGS.TS Bùi Mạnh Hùng, TS Bùi Trọng Ngoãn, TS Bùi Minh Tâm, TS Bùi Minh Thành) và có tám đại tá quân đội đang công tác khắp mọi miền đất nước. Luôn tự hào về truyền thống của tiền nhân, các gia đình họ Bùi ai cũng quyết tâm đưa con em mình tới “cửa cử nhân”. Nhớ lại nhiều năm trước, học sinh ở làng này chủ yếu đi bộ ra Gio Linh, lên Đông Hà trên quảng đường dài từ 5 – 10 km để học THPT, khổ nhọc là vậy mà nhiều người lại học rất nổi tiếng. Tuy đời sống còn gặp nhiều khó khăn, nhưng nhà nào cũng lấy việc nuôi dạy con cái nên người làm trọng. Dù phải bán hết nhà cửa, họ vẫn cố gắng tìm mọi cách nuôi con ăn học. Với ý chí vượt khó vươn lên của những sinh viên trong làng, người dân làng Mai luôn từ hào rằng: "Đất này nghèo tiền nhưng giàu chữ".

Với truyền thống văn hoá lâu đời, người dân làng Mai Xá Chánh đã sản sinh ra nhiều người con làm rạng danh cho quê hương. Năm 1937, ông Trương Quang Phiên đã mở lớp dạy học có tên gọi “Gia đình học hiệu Tiên Việt” dạy dỗ con em trong làng. Đây là một trong rất ít lớp học chữ quốc ngữ đầu tiên tại Quảng Trị. Nhiều người tham gia lớp học ngày ấy kể lại rằng lớp học không chỉ là một “Gia đình học hiệu” đơn thuần mà còn là nơi tụ nghĩa.

Những sáng kiến dạy học từ những năm ba mươi của ông Trương Quang Phiên ở làng Mai Xá sau này đã được áp dụng khắp địa phương Quảng Trị trong những ngày mới khởi nghĩa. Nhờ vậy, chưa đầy một năm sau Cách mạng Tháng Tám, Quảng Trị đã có hàng vạn người đọc thông viết thạo. Lịch sử giáo dục Quảng Trị ghi nhận ông Trương Quang Phiên là người có công lớn trong việc phát triển nền giáo dục cách mạng.

Con người

Bài chi tiết: Bà mẹ Gio Linh, 12 cô gái làng Mai, và Tân Nhân

Người Mai Xá nổi tiếng vì sự gan dạ được so sánh như đá vùng Hảo Sơn (Gio Sơn, Gio Linh) cực kỳ rắn chắc “Gan Mai Xá, đá Hảo Sơn”; đặc biệt là câu chuyện hai người con của làng làm cách mạng bị Pháp chặt đầu bêu giữa chợ, hai bà mẹ đã mang khăn gói đến đòi đầu con đem về mai táng, được nhạc sĩ Phạm Duy ca ngợi trong bài hát "Bà mẹ Gio Linh". Người Mai Xá còn nổi tiếng vì lòng kiên cường trong cuộc kháng chiến của người Việt. Trong một bài viết trên báo Quảng Trị có đoạn:

Trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, làng Mai Xá đã đi vào lịch sử với huyền thoại bà mẹ Gio Linh nuôi con đánh giặc và trận “Bạch Đằng giang trên sông Hiếu”, chiến công đánh giặc giữ làng của 12 cô gái làng Mai. Với truyền thống văn hoá lâu đời, người dân làng Mai Xá Chánh đã sản sinh ra nhiều người con làm rạng danh cho quê hương. Đến nay, làng Mai Xá có 11 Tiến sĩ, giáo sư và phó giáo sư; 1 nghệ sĩ ưu tú, 2 nhà giáo ưu tú và trên 600 người đỗ Cử nhân, một người mang hàm cấp tướng và rất nhiều sỹ quan cấp tá...

Lễ hội rước hến

Bài chi tiết: Chắt chắt

Lễ hội rước hến làng Mai Xá là nét đẹp văn hóa dân gian ở làng quê vùng sông nước Quảng Trị, thể hiện tín ngưỡng và đạo lý “Uống nước nhớ nguồn” của cư dân làm nghề sông nước đối với tổ nghề và tiền nhân. Lễ hội này được tổ chức định kỳ 3 năm một lần vào ngày 16 tháng giêng âm lịch tại vịnh nước sâu (chỗ sông Thạch Hãn và sông Hiếu gặp nhau), nơi con hến sinh sôi nảy nở.

Người thợ cào chắt chắt làng Mai Xá luôn nhớ nằm lòng câu: “Rằm tháng hai cầu rạy, rằm tháng bảy cầu an”..

Để tỏ lòng biết ơn người đã cho họ một nghề làm ăn, một sức khỏe tốt và cả những điều may mắn trên sông nước, những hộ làm nghề cào thường tổ chức lễ cúng tổ nghề linh đình. Cào chắt chắt là "nghề sông nước", nên họ cũng cúng “cầu an” để mong muốn mọi việc được “thuận buồm xuôi gió” và mưa thuận gió hòa, sông nước yên bình trong suốt quá trình hành nghề.

Đặc sản

Bún hến - đặc sản Mai Xá

Ẩm thực ở Mai Xá, nổi tiếng nhất là món bún chắt chắt (người dân làng quen gọi là bún hến). Đây là một món ăn được chế biến từ chắt chắt, là món đặc sản của làng.

Chắt chắt là loài sinh vật nước lợ, tập trung sinh sống ở sông Thạch Hãn. Nước chắt chắt rất ngọt, bổ dưỡng, vì thế, từ lâu chắt chắt đã trở thành món khoái khẩu của nhiều người.

Ngoài món bún hến, bánh học cũng là một đặc sản của làng. Đây là loại bánh được làm từ nếp mới loại dẻo thơm, thường chỉ được làm vào ngày Tết. Khởi đầu, người ta rang nếp xong đem trộn với đường, gừng và đậu phộng, cho vào khung gỗ (có kích thước khoảng 12 x 30 cm) rồi dùng thanh gỗ nhỏ đóng cho đến khi bánh cứng chắc.