Kiểm duyệt báo chí

Thời Pháp thuộc

Dưới thời thực dân Pháp, báo chí bắt đầu xuất hiện ở Việt Nam và vì thực dân Pháp thực thi chính sách ngu dân nên cũng áp dụng chế độ kiểm duyệt báo chí, nhất là với báo chí tiếng Việt.

Ở Nam Kỳ nơi công luận cởi mở nhất thì báo chí bị chi phối bởi luật báo chí của chính quốc Pháp thông qua ngày 29 Tháng Bảy, 1881. Luật này cho phép ngành ấn loát tương đối nhiều tự do nhưng sau lại bị bãi bỏ khi chiến tranh giữa triều đình Huế và Pháp nổ ra ở Bắc Kỳ. Ngày 30 Tháng Chạp năm 1898 thì bộ luật cũ lại được ban hành nhưng tự do báo chí chỉ áp dụng với ấn phẩm tiếng Pháp còn tiếng Việt thì bị liệt vào hạng "ngoại ngữ" nên không có quyền ra báo tự do. Báo in bằng chữ Nho cũng cùng một số mệnh.

Thủ tục ra báo tiếng Việt bắt đầu với đơn nộp ở Phủ Toàn quyền. Có được giấy phép rồi, tòa báo phải theo đúng quy định là tránh đề tài cấm kỵ — chính trị. Về phần trình bày thì tòa báo phải nộp cho Sở Kiểm duyệt một bản dịch ra tiếng Pháp 48 giờ trước khi báo lên khuôn. Lệ này được áp dụng từ năm 1908 cho các báo chí "ngoại ngữ", trước tiên ở Nam Kỳ, sau ngoài Trung và Bắc cũng y theo.

Ngoài việc phải làm hài lòng chính quyền Bảo hộ, báo chí thời đó còn phải tránh không có nội dung chỉ trích hay bất kính với giới sĩ lại và triều đình Huế vì sẽ bị ghép vào tội "phạm thượng" (lèse majeste). Vì vậy một tờ báo được phép lưu hành ở Nam Kỳ vẫn có thể bị cấm ở ngoài Trung hoặc Bắc Kỳ. Trường hợp báo Trung lập năm 1933 vì dám đăng một bài báo gọi vua Bảo Đại là "thằng Trời" liền có lệnh đình bản. Tờ Ngọ báo và Phong hóa năm 1936 cũng bị kỷ luật khi đăng bài châm biếm nạn tham quan.

Kiểm duyệt trước khi in được áp dụng cho báo chí nhưng sách vở thì lại miễn không phải nộp bản thảo. Tuy nhiên sách in rồi vẫn có thể bị tịch thu sau khi in. Nhiều tác giả người Việt đã lợi dụng điểm này để ra sách rồi mong bán nhanh cho hết sách trước khi bị nhà chức trách thu hồi.

Vào thập niên 1920, các ấn phẩm nào có nội dung kêu gọi người dân "thức tỉnh" hoặc "rửa nhục" đều có thể bị ghép vào tội vi phạm đề tài cấm kỵ của Sở kiểm duyệt. Một bài báo trên tờ Đông Pháp Thời báo đặt nghi vấn về việc đi dự lễ Bastille, tức ngày Quốc khánh Pháp liền bị Sở kiểm duyệt bắt lỗi.

Thời kỳ hoàn toàn không có chế độ kiểm duyệt báo chí là 1939 - 1945. Tuy nhiên, ngay sau đó, do Chiến tranh thế giới thứ hai, Pháp lại áp dụng chế độ kiểm duyệt nặng nề, sẵn sàng đục bỏ ngay trên các bát chữ.

"Chế độ kiểm duyệt của thực dân Pháp rất khắc nghiệt. Quãng 20 giờ, người tùy phái của các báo hằng ngày đã phải mang những bài đập thử trên giấy của số báo hôm sau tới phòng kiểm duyệt Phủ Thống sứ (ở phố Đinh Lễ bây giờ) ngồi chờ mấy ông công chức đọc, thấy chỗ nào động chạm hoặc ảnh hưởng tới "mẫu quốc" thì lấy bút chì xanh gạch chéo và ghi "kiểm duyệt bỏ". Cũng tùy mấy ông có quyền: có khi bỏ cả bài, có khi bỏ vài đoạn hoặc một đoạn, có khi ba, bốn câu thơ. Thế cũng đủ phá vỡ cả một bài, nhất là thơ, làm xấu cả trang báo đã mất công trình bày. Quãng 22 giờ, người tùy phái đem những bài đập thử về, phóng viên trực đêm bảo bác cai nhà chữ, bóc những đoạn bài đó đi và đặt vào đấy dòng chữ "kiểm duyệt bỏ" to tướng. Về sau, thấy số báo nào cũng có những mảng bỏ trắng, gây xôn xao dư luận, tên chủ sự Cu-xô, người Pháp lai, trước là chánh mật thám, nói sõi tiếng Việt, bắt các báo phải dồn bài lại, thay bằng bài khác dự trữ trước cho kín trang. Các báo lúc đầu còn nghe hắn, sau "chơi lại", cứ để nguyên những mảng trắng cho biết tay. Và số đông những người làm báo thời xưa vẫn đặt hết tâm hồn mình vào những bài bênh vực giới cần lao, hoặc lên tiếng chỉ trích nhà chức trách về quốc kế dân sinh, dưới nhiều thể loại sinh động".

Đệ nhị Thế chiến

"Sang thời Nhật thuộc, báo chí bị theo dõi và kiểm duyệt chặt chẽ hơn thời Pháp. Một số nhà báo bị hiến binh Nhật bắt giam dưới tầng hầm hãng dầu Shell ở phố Trần Hưng Đạo. Trước một tuần nổ ra Cách mạng tháng Tám, báo Tin Mới - lúc này do bác sĩ Nguyễn Tấn Gi Trọng làm chủ nhiệm - đăng công khai bức thư của lãnh tụ Nguyễn ái Quốc gửi quốc dân đồng bào. Tới số báo ra ngày 18-8, chủ bút Tam Lang đã cho phá hết trang nhất để đăng Lời hiệu triệu của Tổng bộ Việt Minh với hàng tít lớn, số lượng phát hành tăng gấp đôi (4 vạn tờ). Báo in đến 5 giờ sáng mới xong, in đến đâu, cán bộ Việt Minh lại bí mật chia nhau mang về các tỉnh cho kịp".

"Đến thời tạm bị chiếm, Phòng của ngụy quyền đóng trụ sở ở Hội Khai trí tiến đức (gần khách sạn Phú Gia). Và một vụ kiện báo chí nữa lại xảy ra. Vào đầu năm 1950, tuần báo trào phúng Gió Lốc ở 191 phố Huế, do nhà báo Trương Uyên - tên thật là Tô úy làm chủ nhiệm kiêm quản lý. Đến số 3, báo "phang" luôn hoàng thân Bửu Lộc. Bộ Thông tin Bắc Việt kiện vụ này ra tòa. Mặc dầu đã thuê luật sư cãi, nhà báo Trương Uyên vẫn phải tù án treo 3 tháng và bồi thường danh dự cho ông ta… 1 đồng bạc phạt. Và 3 ngày sau, tuần báo Gió Lốc phải đóng cửa. Già nửa thế kỷ trôi qua, nhìn lại nghề báo, làng báo trong thời đổi mới thấy thay đổi rất nhiều và có những bước tiến xa, rất xa".

Việt Nam Cộng hòa

Thời Chính quyền Việt Nam Cộng hòa, chế độ kiểm duyệt có lúc được thực thi, có lúc không.

Việt Nam Dân chủ Cộng hòa & Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam

Tại miền Bắc trước 1975 và cả nước Việt Nam từ 1975 đến nay, trong các luật liên quan đến báo chí không bao giờ chính thức chấp thuận có sự kiểm duyệt báo chí, song trên thực tế, báo chí đã bị kiểm soát từ đầu bằng các luật khắt khe và lãnh đạo cũng như nhan viên báo phải tự kiểm duyệt. Trong vụ Nhân văn Giai phẩm năm 1956 thì các nhà văn bị bắt bị ghép với tội danh "phá hoại mặt trận lý tưởng của Đảng." Bị cáo phải trải qua những đợt chỉnh huấn, tự kiểm điểm và cải tạo tư tưởng hoặc học tập lao động nếu không thú nhận tội.

Nội dung và quan điểm của bài hoặc đoạn này có thể thể hiện một tầm nhìn chưa toàn diện.

Xin cải thiện bài này hoặc thảo luận về vấn đề này tại trang thảo luận.

Trước thời kỳ Đổi mới thì trên toàn quốc báo Nhân dân nắm địa vị là tờ báo lớn nhất và cũng là cơ quan ngôn luận của Đảng Cộng sản Việt Nam nên chỉ đưa tin nào phù hợp với đường lối của đảng. Tất cả các cơ quan chính phủ và tổ chức của Đảng đều phải chi mua một ấn bản của tờ báo này. Hai tờ báo Quân đội nhân dân và Hà Nội mới do nhà nước điều hành cũng theo quy chế bắt mua.

Sau thời kỳ Đổi mới đối với những báo chí khác thì nhà nước không trực tiếp soạn bài nhưng các chủ nhiệm ban biên tập của khoảng 100 tờ báo trong nước phải trình diện mỗi tuần ở Bộ Thông tin và Truyền thông để nghe chỉ đạo. Ngoài ra Bộ Thông tin còn duyệt lại những tin nào đã phát rồi nhưng bị xét là "tiêu cực" nên cần báo chí phải ngưng đưa tin. Sự kiểm soát này áp dụng cho báo chí, đài phát thanh, đài truyền hình và cả internet. Buổi họp nêu rõ từng trang, từng dòng không hợp với quan điểm nhà nước và được coi như lời cảnh cáo. Báo chí nào bất tuân sẽ bị kỷ luật như trường hợp báo Thanh niên và báo Tuổi trẻ trong vụ PMU 18. Trước năm 2006 thì chính ban Văn hóa-Tư tưởng Trung ương của Đảng Cộng sản giữ vai trò hoạch định cho báo chí đề tài nào cần triển khai, quảng bá, cấm kỵ hoặc dẹp bỏ nhưng sau đó Bộ Thông tin đảm nhiệm.

Ngoài cách kiểm soát trên, nhà nước Việt Nam còn ứng dụng cách kiểm duyệt qua cơ quan chủ quản như tạp chí Vietnam Golf do Ủy ban nhân dân Hà Nội phát hành thì Ủy ban nhân dân đó phải chịu trách nhiệm kỷ luật. Bằng những biện pháp trên nên tuy không có văn bản kiểm duyệt chính thức nhưng theo Reporters Sans Frontières thì Việt Nam là một trong 10 quốc gia có chỉ số thấp nhất trong số 170 nước về phương diện tự do báo chí.