Bình giảng bài thơ Câu cá mùa thu (Thu điếu)

Đề bài: Bình giảng bài thơ Câu cá mùa thu (Thu điếu) của Nguyễn Khuyến. Nguyễn Khuyến được mệnh danh là nhà thơ của quê hương làng cảnh Việt Nam, vì ông đã viết nhiều bài thơ hay về phong cảnh làng quê. Câu cá mùa thu (Thu điếu) là một bài trong số các bài vịnh mùa thu rất nổi tiếng của ông. Câu cá mùa thu là bài thơ tả cảnh để tả tình, mượn cảnh nói tình theo lối đề vịnh. Hai câu phá đề, thừa dề (1 và 2) gợi ra cảnh thu với ao thu và thuyền câu: Ao thu lạnh lẽo nước ...

Đề bài: của Nguyễn Khuyến.

Nguyễn Khuyến được mệnh danh là nhà thơ của quê hương làng cảnh Việt Nam, vì ông đã viết nhiều bài thơ hay về phong cảnh làng quê. Câu cá mùa thu (Thu điếu) là một bài trong số các bài vịnh mùa thu rất nổi tiếng của ông.

Câu cá mùa thu là bài thơ tả cảnh để tả tình, mượn cảnh nói tình theo lối đề vịnh. Hai câu phá đề, thừa dề (1 và 2) gợi ra cảnh thu với ao thu và thuyền câu:

Ao thu lạnh lẽo nước trong veo Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo.

Nhưng nhà thơ hầu như không hứng thú gì với chuyện câu cá, mà đắm say với không khí, cảnh sắc mùa thu. Ngay câu đầu nhà thơ đã gọi cái ao cá nhà mình là ao thu, và với tính chất lạnh lẽo nước trong veo thì đó đúng là ao thu, chứ không phải là môi trường thích hợp cho việc câu cá. Tiếp theo cảm hứng của nhà thơ hoàn toàn đắm chìm trong cảnh sắc mùa thu, một cảnh trong và tĩnh gần như tuyệt đối, nước trong veo, trời xanh ngắt, khách vắng teo. Giác quan của nhà thơ cực kì tinh nhạy và phải hết sức chăm chú thì mới nhận ra được những biểu hiện nhỏ nhặt, tinh vi chỉ làm tôn thêm cho cái trong và tĩnh của một khung cảnh đầy màu sắc.

Sóng biếc theo làn hơi gợn tí 

Lá vàng trước gió khẽ đưa vèo 

Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt 

Ngõ trúc quanh co khách vắng teo.

Một làn gió rất nhẹ chỉ làm nước ao hơi gợn và lá vàng khẽ đưa, không đổi thay không gian yên tĩnh. Tầng mây thưa lơ lửng không che được bầu trời cao xanh ngắt. Ngõ trúc quanh co như tăng thêm chiều sâu thanh vắng. Cả bốn câu thơ vẽ lên một không khí thanh tĩnh trong trẻo của mùa thu.

Biết bao thời gian trôi qua trong không gian trong sáng tĩnh mịch ấy? Chắc là rất lâu, tư thế ngồi của ông câu như cũng bất động trong thời gian.

Tựa gốị, ôm cần lâu chẳng được.

Câu kết trở về với việc câu cá một cách hờ hững: Cá đâu đớp động dưới chân bèo. Có người hiểu câu kết là: Cá đâu có đớp động dưới chân bèo. Hiểu thế nào cũng cho thấy ông câu không quan tâm gì tới việc câu cá.

Người xưa có kẻ lấy câu cá làm việc đợi thời, đợi chờ người xứng đáng để ra phò tá, ví như Lã Vọng đời nhà Chu buông câu bên dòng Vị Thuỷ, gặp Văn Vương và ra phò tá. Nhà thơ Bạch Cư Dị đời Đường có câu thơ:

Câu người, không câu cá.

Bảy mươi gặp Văn Vương.

(Điếu nhân biết điếu ngư,

Thất thập đắc Văn Vương)

Đời nhà Hán, Nghiêm Tử Lăng cũng lấy việc đi câu để từ chối việc đi làm với nhà Hán. Nhà thơ Lục Du đời Tống có câu: “Nghiêm Quang câu lười tuy quên hết điều lo nghĩ, từ bỏ giang sơn mọi sự đều mới mẻ” (Nghiêm Quang điếu lãn tuy vong dạng, trừ khước giang sơn vạn sự tân).

Vậy là trong thơ văn có truyền thống lấy việc câu cá để từ chối việc làm quan, và coi câu cá là việc câu người, câu quạnh, câu lười. Nhà thơ Nguyễn Khuyến đã lấy cớ đau mắt bỏ quan về làng năm 49 tuổi, vì không muốn hợp tác với triều đình bất lực, bán nước của nhà Nguyễn. Bài Thu điếu này cũng thể hiện khát vọng câu thanh, câu vắng cho tâm hồn của một nhà thơ có phẩm cách thanh cao.

Là nhà thơ Việt Nam, Nguyễn Khuyến câu vắng tại ao nhà. Ao thu của ông mang nhiều nét đẹp nên thơ của làng quê thân thuộc, gần gũi. Nhưng nơi tâm khảm sâu xa, ông câu trong, câu tĩnh cho tâm hồn, chứ không phải câu cá một cách phàm tục.

Trần Đình Sử