Bình giảng bài thơ Áo bông che bạn của Trần Tế Xương – Văn hay lớp 11

Dường như cố một sự trùng hợp ngẫu nhiên, hai nhà thơ trào phúng nổi tiếng nhất đầu thế kỉ XX đều có thơ viết về bạn rất chân thành và thắm thiết, Khóc Dương Khuê của Nguyễn Khuyến ngậm ngùi, tiếc thương còn Áo bông che bạn của Trần Tế Xương sâu lắng, ngẩn ngơ. Một người khóc vì mất bạn vĩnh viễn.

Một người nhớ bạn bởi bạn đi xa, nơi nào chẳng rõ. Người ta đã viết nhiều vé lời than khóc ấy. Bây giờ, ta hãy nói đến nỗi nhớ kia:

ÁO BÔNG CHE BẠN
Ai ơi, có nhớ ai không?
Trời mưa, một mảnh áo bông che đầu.
Nào ai có tiếc ai đâu,
Áo bông ai ướt, khăn đầu ai khô
Người đi Tam Đảo, Ngũ Hồ
Kẻ về khóc trúc, than Ngô một mình.
Non non, nước nước,  tình tình 
Vì ai lận dận cho mình ngẩn ngơ.
(Thơ văn Trần Tế Xương, NXB Giáo dục, 1984)

Mở đầu không thấy kể về mình mà muốn biết ngay bạn đối với mình ra sao: “Ai ơi, có nhớ ai không?” Nhưng bạn ở đâu? Không biết nữa! Ngay bản thân mình đang hiện hữu, nhưng nói với người xa cách, dường như cũng hóa xa xôi, như có như không: “Ai ơi, có nhớ ai không?”. Đó là cảm giác trống trải lúc nhớ mong. Lấy gì bù đắp được? May ra còn có kỉ niệm xưa:

Trời mưa một mảnh áo bông che đầu.

Trên kia, trong nỗi nhớ bạn có chút băn khoăn “bạn có nhớ hay không?”. Nhưng lúc nhắc tới cảnh tình xưa cũ lại cứ muốn khẳng định cảm tình của mình với bạn, muốn giãi bày cho bạn hay:

Nào ai có tiếc ai đâu
Áo bông ai ướt khăn đầu ai khô.

Thành ra, muôn bù đắp sự trống trải trong lòng bằng kỉ niệm thì quá khứ lại xoáy vào nỗi đơn côi ở hiện tại:

Người đi Tam Đảo, Ngũ Hồ
Kẻ về khóc trúc, than Ngô một mình.

Tam Đảo, Ngũ Hồ là những thắng cảnh của Trung Quốc. Người xưa hay dùng khi nói tới người lịch lãm, nay đây mai đó. Cây trúc, cây mai được dùng để chỉ tình bạn cao khiết, khăng khít. Còn ngô đồng là đặc trưng cho mùa thu, mỗi khi thu về, lá rụng tả tơi, vì thế cảnh thu tuy đẹp nhưng là cảnh buồn.
Câu thơ của Tú Xương đầy áp điển tích. Song hiểu được những điển tích ấy mới thấy cảnh tình của nhà thơ thật chan chứa và như cứ trải rộng ra, mênh mang trong cảnh non vô cùng, vô tận:

Non non, nước, tình tình.
Tình ấy, cảnh ấy, con người sao khỏi lẻ loi:
Vì ai lận đận cho mình ngẩn ngơ.

Đến đây mới giật mình, hóa ra bạn nhà thơ không phải là người thích ngao du sơn thủy cảnh đẹp núi sông. Người ấy đã bao phen lận đận vì một mục đích khác. Nhưng mục đích gì, Tú Xương không hề nói ra. Rất có thể bạn cúa nhà thơ là một trong những sĩ phu yêu nước, đang lặn lội ở trời Nam biến Bắc mà mưu đồ việc lớn, cứu nước cứu dân thời ấy. Nếu thế, nỗi nhớ bạn của Tú Xương còn thêm một lý do nữa để chúng ta quý trọng và cảm thông.